سیدعطاءالله سینائی؛* مهندس پاک نژاد دانش آموختۀ دانشکده‌های فنی دانشگاه‌های تهران و صنعتی امیرکبیر است که بیش از ربع قرن عمر خود را در وزارتخانۀ نفت خدمت کرده است و این شایستگی را داشته است که پلکان مدیریت در صنعت نفت ایران را تا عالی‌ترین سطوح طی کند و اکنون به عنوان گزینۀ پیشنهادی از سوی جامعۀ نخبگان صنعت نفت به رئیس جمهور محترم توصیه شود. بیش از یک قرن است که نفت نیروی محرکه و نقطۀ قوت و آسیب اقتصاد سیاسی ما بوده و از این رو تحولات مدیریتی این وزارتخانه در کانون توجه تحلیلگران قرار دارد.

در حالیکه امیدوارم که نمایندگان ملت با رای بالا، گزینۀ پیشنهادی متخصصین و کارکنان صنعت نفت ایران را برای عهده داری سکان مدیریتی این وزارتخانه تأیید نمایند، با اشاره به تجربۀ حضورم در جشنوارۀ پنجاهمین سالگشت تأسیس صنعت پتروشیمی در ایران، به ضرورت بهبود سیاست‌های نفت، گاز و پتروشیمی کشور نگاهی می‌کنم.

در نگاه آغازین و نیز در طول این گردهمایی پر شوق و احساس، صحنه‌های زیبایی از پویایی یک جامعه صنعتی برخوردار از فرهنگ سازمانی منسجم از تعهد و روح کار و همکاری جمعی ناشی از تداوم هویتی سازمانی نیم قرنه را شاهد بودم. بالاخص لحظاتی که سخن به تجربۀ روز‌های دشوار سوختن در آتش دشمن، در اثناء جنگ تحمیلی و دفاع مقدس می‌کشید و یا صحبت از ایام خوشِ برخاستن ققنوس بود، چهرۀ مدیران و کارکنان بندر امام پر از احساس و چشمانشان نمناک می‌شد و موج هیجان برای برداشتن گام‌های مستحکم بسوی بندر امام نوین، صحنه‌هایی رمانیک را خلق می‌کرد.

این سکانس انسانی و اجتماعی موضوع بود؛ اما وضعیت کنونی ایران، در این صنعت پیشرو و قهرمان چیست؟

ناترازی‌های ایران در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی

به دلایلی که بر کسی پوشیده نیست، ایران ما در بخش‌های مختلف اقتصادی و حتی اجتماعی و فرهنگی، از ناترازی‌های گوناگون رنج می‌برد. یکی از چشم گیر‌ترین و غم انگیزترین این موارد داشته‌ها و موقعیت کنونی ایران در میدان پتروشیمی جهان است.

بر مبنای مزیت عظیم منابع گازی و نفتی، در ایران عزیز ما، کشوری با یک درصد جمعیت و مساحت خشکی در زیست کره، با حدود ۱۷ تا ۱۸ درصد منابع گازی و ۱۰ تا ۱۱ درصد منابع نفتی جهان، در آبان ۱۳۵۲/ نوامبر ۱۹۷۳، اولین واحد پتروشیمی خاورمیانه و بزرگترین مجتمع صنعت پتروشیمی جهان، با نام ایران -ژاپن در بندرامام بنا نهاده شد.

با توجه به شرایط تحریم ها، در صدور نفت خام، در سال ۲۰۲۳ در میان کشور‌های عضو اوپک در کشور در مرتبه پنجم، پس از عربستان، عراق، کویت و امارات قرار داشته ایم و اگر صادرکنندگان بیرون از اوپک را اضافه کنیم موقعیت ایران دو برابر تنزل می‌یابد.

عملکرد اقتصادی ایران در زمینه صادرات و بهره برداری از منابع گازی، به عنوان مهمترین ظرفیت معدنی و طبیعی کشور بسیار دست نخورده است. به عنوان دارنده دومین منابع گازی جهان، در مرتبه شانزدهمین صادر کننده گاز هستیم. سهم حدود ۲ تا ۴ درصدی ایران از ظرفیت جهانی صنعت پتروشیمی، با سهم حدود ۱۷ تا ۱۸ درصدی کشور از منابع گاز طبیعی و ۱۰ تا ۱۱ درصدی منابع نفتی زیست کره، تناسبی ندارد.

بنابراین بهبود سیاست‌ها و سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی یک فوریت است. بدیهی است که دست یابی به هدف گذاری‌های برنامه‌های توسعۀ کشور، در خصوص جایگزینی صادرات فراورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی، موضوع بند ۸ بخش الف سیاست‌های کلی ابلاغی نفت و گاز کشور، مستلزم جذب منابع و سرمایه گذاری‌های کلان در بخش نفت و گاز و نیز انتقال فناوری به این بخش زیربنایی در اقتصاد صنعتی کشور است.

برای تکمیل زنجیرۀ ارزش، در صنایع گاز و نفت کشور و تحقق سیاست‌های تکلیفی، به اقدامات خُرد و کلان بسیاری نیاز است. برخی از عمده‌ترین آن‌ها در سطوح کلان می‌تواند شامل بهره برداری بیشتر از ظرفیت‌های دیپلماسی انرژی، افق گشایی سیاستی و بهبود سیاستگذاری‌های در بخش انرژی، بهبود چشم انداز سرمایه گذاری و تعریف مشوق‌ها باشد. چنین اقداماتی می‌تواند زمینه‌ها را برای جهش تولید در این بزرگترین مزیت اقتصادی کشور فراهم سازد.

تجربۀ اقتصاد‌های نوظهور نشان می‌دهد بسترسازی بر مزیت‌های نسبی کشور برای ظهور صنایع قهرمان و برکشیدن آن‌ها در سقف سطوح بازار‌های بین المللی، به عنوان پیشرانه‌های اقتصاد صنعتی کشور‌ها یک ضرورت است. صنایع پتروشیمی می‌تواند پیشروترین بخش صنعتی ایران باشد.

مطابق برآوردها، صنایع پتروشیمی می‌تواند به ازای هریک میلیون تن محصولات در صنایع پایین دستی این صنعت، حدود ۱۷۰ هزار نفر ایجاد اشتغال کند و ارزش افزودۀ این صنعت ظرفیت‌های عمده‌ای را برای تاب آوری در برابر نظام تحریم‌ها در اختیار کشور قرار می‌دهد.

صنعت پتروشیمی، امنیت و توسعه پایدار

امنیت پایدار، بیانگر همافزایی ابعاد مختلف زیست جوامع بشری و ناظر به درک جامعی است که بر پایۀ آن همۀ ابعاد مؤثر سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کنار یکدیگر، به گونه‌ای بکار گرفته شوند، که تعادلی پویا میان این مؤلفه‌ها برقرار باشد. بخش‌های مختلف این ابعاد حیاتی، سهمی در حفظ سیستم ایفا می‌کنند و نباید هیچکدام فروگذاشته و فدای دیگری شوند. در عین حال در دهه‌های اخیر، با توجه به تغییر ماهیت قدرت، از منابع سخت به منابع نرم و اقتصادی و فناوری ها، اهمیت ابعاد اقتصادی امنیت پایدار در تاب آوری ملی برای حفظ کل سیستم حائز اهمیت بیشتری شده است.

صنایع پتروشیمی، ضمن تقویت چندبعدی حاکمیتی و خلق ارزش، ایجاد جهش در تولید ناخالص داخلی، بهبود سطح سرمایه‌های انسانی و …، به رشد اقتصادی، اجتماعی و ارتقاء توان و تاب آوری ساختار سیاسی می‌انجامد.

با توجه به ماهیت فعالیت‌های بالادستی و پایین دستی در صنعت پتروشیمی که موجب ریسک بالایی می‌شود، شرکت‌ها به طور مستمر تلاش می‌کنند تا به میزان قابل توجهی، آثار مخرب خود بر افراد جامعه و محیط زیست را کاهش دهند. مجموع این تلاش در قالبِ «توسعه و تولید پایدار» از الزامات صنعت پتروشیمی است. بنابر این صنعت پتروشیمی ملازمتی پیوسته با عوامل بنیادین توسعه پایدار دارد.

فلرینگ یا مشعل سوزی، به معنای سوزاندن گاز‌های اضافه در محل‌های استخراج نفت و گاز در کوتاه مدت بسیار آسان و ارزان به نظر می‌رسد. در عین حال، علاوه بر از بین بردن منابع غنی انرژی، دارای آثار ویرانگر زیست محیطی است، که می‌تواند به کاهش سلامتی انسان ها، افزایش گاز‌های گلخانه ای، تغییر متابولیسم گیاهان، آلودگی منابع آب و خاک و کاهش تولید زراعی منجر شود. از این جهت، ارتباط مستقیمی میان مؤلفه‌های توسعۀ پایدار و عملکرد صنعت پتروشیمی، در مصرف منابع فسیلی و افزایش تولید و خلق ارزش افزوده، با رعایت اصل ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست حفظ منافع نسل‌های آینده و پایداری و تداوم امنیت ملی وجود دارد.

از عصر سعدی تا کنون

ضرورت گذر از هشتصد سال خام فروشی ترکیبات نفتی از جنوب ایران

در این خصوص توجه به حکایت ۲۱، گلستان سعدی؛ تأمل برانگیز است. علاوه بر بیان حکیمانۀ سعدی و عمق اندرز و تواصی به قناعت در این حکایت شیرین، عناصر زیبایی از وضعیت اقتصادی و نظام و مسیر‌های تجاری، نظام حقوق مالکیت کارآمدی که از کاروان‌های تجاری را در این قلمرو وسیع پشتیبانی می‌کرد، ساختار‌های نهادی و اسناد و ضمانت‌ها حائز توجه بسیار است.
اما نکته مهمتر از نظر ما، صدور گوگرد پارسی به چین است که در لااقل هفت و نیم قرن گذشته استمرار داشته است. «گفت: گوگرد پارسی خواهم بردن بچین، که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه چینی بروم آرم و دیبای رومی بهند و فولاد هندی بحلب و آبگینه حلبی بیمن و بٌرد یمانی به پارس»

اشاره به صدور گوگرد پارس، نشان می‌دهد که لااقل از قرن هفتم صدور خام این مادۀ صنعتی از ایران به چین رونق داشته است. چنان که در سال‌های اخیر رقمی در حدود ۷۰۰ هزارتن گوگرد از جنوب ایران به چین صادر شده است. بنابر ایران بنظر می‌آید زنجیرۀ صنعتی ما در حدود هشتصد سال گذشته در مدار خام فروشی، که عبارت بوده است از صادرات مواد معدنی، بدون ارزش افزودۀ صنعتی؛ و واردات مصنوعات و ماشین آلات مانده است. حکایت سعدی نشان می‌دهد که چینی ها، کاسه چینی، رومی ها، دیبای رومی، هندی ها، فولاد هندی، حلبی‌ها (سوری ها)، آبگینۀ حلبی، یمینی ها، بُرد یمانی تولید و صادر می‌کردند و ایرانی‌ها گوگرد پارسی را از معادن جنوب کشور استخراج و به صورت خام صادر می‌کردند. چرا ایران در نازلترین حلقۀ زنجیرۀ تولید ارزش برای کالا‌های صنعتی مانده است؟

نتیجه گیری

جایگاه اول و ظرفیت عظیم ایران در منابع گاز و نفت جهان، این موهبت را در صدر مزیت‌های اقتصاد صنعتی کشور قرار داده است. ارزش افزودۀ ناشی از تکمیل زنجیرۀ ارزش و خارج شدن از مدار خام فروشی، بیش از یک قرن تجربۀ صنعت نفت و نیز بالغ بر نیم قرن صنعت پتروشیمی، که به معنای چندین نسل انباشت تجربی در سرمایه انسانی و دانش نفت و گاز و پتروشیمی، نیز در پشت تجربۀ این صنعت قرار دارد.

مزید بر این در اختیار داشتن طول سواحلی در حدود ۵۸۰۰ کیلومتر، قرار داشتن در موقعیتی ممتاز میان قطب‌های عمدۀ صنعتی و بازار‌های شرق و غرب عالم، داشتن شبکه‌ای از تجربۀ یک قرن کار با بازار نفت و گاز و فرآورده‌های آن در هر دو سوی زیست کره، این صنعت را برای ایران و ایرانیان خاص کرده است و هیچ صنعتی در ایران قادر به رقابت نزدیک با صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، به عنوان صنعت قهرمان و پیشرانۀ اقتصاد صنعتی کشور نیست.

پایداری امنیت با توسعه و تولید پایدار، در هم تنیده اند. خوانش امروزین از توسعه در بر دارندۀ اکوسیستمی از عناصر و عوامل است که همۀ ابعاد زیست اجتماعی را در بر می‌گیرد و بشدت به شاخص‌های عمده ای، چون تولید ناخالص و درآمد سرانه و دیگر متریک‌های تغییرات اقتصادی و اجتماعی پیوسته است.

ایران همچنان دارای بزرگترین مجتمع صنایع پتروشیمی خاورمیانه در بهترین جانمایی و دسترسی‌ها به مواد خام و شبکۀ حمل و نقل است و برخوردار از سرمایه‌های انسانی پویا است.

صنایع نفت و پتروشیمی ایران، بزرگترین شانس اقتصاد صنعتی کشور برای سرمایه گذاری و گسترش ظرفیت‌های اقتصاد ایران است.

راه صنعتی شدن ایران از نفت و پتروشیمی می‌گذرد.

عضو هیات علمی دانشگاه و سیاست پژوه*