ناصرالدین شاه قاجار کیست؟/ شاهی با طولانی‌ترین دوره حکومت در میان پادشاهان ایران

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: ناصرالدین شاه قاجار، یکی از مهمترین شاهان سلسله قاجار بود و بیش از ۵۰ سال (۱۲۲۷-۱۲۷۵ هجری شمسی) بر ایران حکومت کرد. دوران حکومت وی به عنوان طولانی‌ترین دوره حکومت در میان پادشاهان ایران شناخته می‌شود و در زمان او تغییرات فرهنگی و اجتماعی متعددی در ایران رخ داد.

زندگینامه ناصرالدین شاه قاجار

ناصرالدین شاه قاجار در ۶ صفر ۱۲۴۷ ق برابر با ۲۵ خرداد ۱۲۰۹ش، در نزدیکی آذربایجان، یکی از مناطق اطراف تبریز به نام کهنمو از توابع اسکو در نزدیکی تبریز به دنیا آمد. پدرش «محمد شاه» و مادرش «جهان خانم»، معروف به «مهد علیا» بود. زمانی که ناصرالدین شاه، متولد شد، پدرش محمد شاه در جنگی پیروز شده بود و به دلیل فتح در جنگ، نام پسرش را ناصرالدین گذاشت. تولد ناصرالدین شاه با جشن و شادی پیروزی و میگساری شاهانه برگزار شد. 

او سومین فرزند محمدشاه محسوب می‌شد که از میان فرزندان زیادش که در خردسالی مرده بودند، به بزرگسالی رسیده و عنوان ولیعهد قاجاریه را از آن خود کرده بود. محمدشاه در ۱۲ سالگی با دستور «فتحعلیشاه» با دختر عمهاش ملک جهان خانم که در آن زمان ۱۴ ساله بود ازدواج کرد. ازدواج وی سیاسی بود و برای تحکیم روابط قاجاریه شکل گرفته بود. ناصرالدین شاه را برای آموزش و تربیت اولیه، نزد «میرزا عیسی، قائممقام فراهانی» و فرزندش «ابوالقاسم» فرستادند و بعد از آن نیز تربیت او را به «میرزا تقیخان امیرکبیر» واگذار شد. 

ناصرالدین میرزا در ۱۴ سالگی، با «گلین خانم»، دختر شاهزاده «احمدعلی»، یکی از نوادگان فتحعلیشاه، طی مراسم باشکوهی ازدواج کرد. البته او به همین ازدواج بسنده نکرد؛ چنانکه حرمسرای ناصری و نفوذ و تأثیر زنان حرمسرای وی، در امور مملکتی، در تاریخ ایران مشهور است. شمار زنان او را در هنگام مرگش ۸۵ زن برشمرده شده است. کاساکوفسکی که مدت ده سال رئیس قزاقخانه بود در خاطرات خود تعداد زنان ناصر الدینشاه را ۱۰۰ تن ذکر می‌کند و تعداد افراد حرمسرای شاه را باتوجه به خدمه و میهمانان حدود ۱۶۰۰ نفر تخمین می‌زند. سلطان صاحبقران در دربارش حرمسرایی داشت که در مجموع تعداد زن‌های عقدی و صیغه‌ای او به ۸۵ زن رسید و ۴۲ فرزند داشت که ۱۴ فرزند او در همان کودکی فوت شدند.

بیشتر بخوانید: رضا شاه کیست و چگونه سلسله پهلوی را تاسیس کرد؟

در میان زنان حرمسرای ناصرالدین شاه سوگلی بود به نام جیران تجریشی یا همان خدیجه تجریشی که وقتی ناصرالدین شاه برای اولین بار او را دید، عاشق چشمان آهونشان او شد و لقب جیران (در زبان آذری به معنای آهو) را به او داد. جیران یک دختر روستایی زاده بود که در توابع کوهسار زندگی می‌کرد و پدرش کشاورز بود. ناصرالدین شاه به قدری عاشق جیران بود که او را به صورت عقد دائم به همسری خود درآورد و قانون زنان عقدی شاه که باید از بزرگ‌زادگان قاجار باشند را زیر پا گذاشت و همان شب عروسی به او لقب فروغ‌السطنه را داد و جیران رسماً بعد از مادر شاه مقام دوم حرمسرای ناصری بود. این کار ناصرالدین شاه باعث ناراحتی همسران بزرگ‌زاده قجری او شد، اما شاه تا آخرین روز عمرش به عشق خود به جیران پایبند بود. در حالی که جیران ۳۵ سال قبل از شاه بر اثر بیماری سل از دنیا رفته بود و در حرم «عبدالعظیم حسنی» شهر ری دفن شد و شاه هرگز اجازه به تغییر اتاق جیران نداد و آن را به عنوان اتاق آرامش و تنهایی خود می‌دانست. ثمره عشق سلطان صاحبقران و جیران سه پسر و یک دختر بود که همگی در کودکی از دنیا رفتند.

اشعار ناصرالدین شاه در وصف جیران

ناصرالدین شاه که استعداد ادبی و علاقه به سرودن شعر داشت، گاهی هنگام بازدید از اتاق جیران اشعاری می‌سرود و به زمزمه می‌خواند. این ابیات را اهل حرم یادداشت می‌کردند و دست به دست می‌شد. ابیات آغازین یکی از مشهورترین این مرثیه‌ها چنین است: 

روزی دلم گرفت ز اندوه هجر یار              آمد به یادم آن رخ و آن لعل آبدار
آن چشم همچو آهو و آن قد همچو سرو         آن ابروی کمان و دوزلفی تابدار
مکتوم درد و زلفش صد قلب غرق خون        در لعل آبدارش سی دُرِّ شاهوار
در زیر ابروانش صد تیر از مژه                آراسته به قصد دل عاشقان زار.
چون کردم این خیال زجا جستمی بشوق        لیکن نکرده وصفش یک دو از هزار

پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار

در سال ۱۲۲۷ هنگامی که ناصرالدین میرزا ۱۷ ساله بود، پدرش محمد شاه بر اثر نقرس در ۴۱ سالگی از دنیا رفت و کشور دچار هرج و مرج شد. در حالی که میرزا آغاسی وزیر محمد شاه توانایی کنترل اوضاع حاکم در شهر را نداشت به شهرری فرار کرد و «ملک جهان خانم» نبض دربار را در دست گرفت. ابتدا پسران عباس میرزا (برادر محمد شاه) به نام‌های قهرمان میرزا و بهمن میرزا ادعای ولیعهدی در تبریز کردند. این ادعا مبنی بر سن کم ناصرالدین میرزا بود که، چون ۱۷ ساله است، توانایی اداره کشور را ندارد.

با سیاست مهدعلیا (ملک جهان خانم) در ۴۵ روز حاکمیت برای آرام کردن ایران و اهدای حکومت آذربایجان به قهرمان میرزا، وی دیگر ادعایی برای حکومت نکند. سرانجام در ۲۲ شهریور ۱۲۲۷ تاجگذاری ناصرالدین میرزا انجام شد و به نام‌های «قبله عالم» و «سلطان صاحبقران» خوانده شد و مادرش را به عنوان مشاوران اصلی خود به نشانه احترام خواند.

صدراعظم‌های ناصرالدین شاه قاجار

۱. امیرکبیر: میرزا تقی خان امیرکبیر تلاش‌های زیادی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه انجام داد. او در دوره ناصرالدین شاه هم صدراعظم بود و هم وزیر خارجه. امیرکبیر، مشیرالدوله را برای حل منازعات مناطق مرزی به دربار عثمانی و میرزا عباس منشی را برای حل مسائل آشوراده به روسیه فرستاد. امیرکبیر اصلاحات زیادی انجام داد، بهطور مثال؛ گام‌های اول را برای تنظیم امور پست، تاسیس چاپارخانه، تاسیس ضرابخانه در تهران، ایجاد یونیفورم برای سربازان ایرانی را به سبک یونیفورم ارتش اتریش را برداشت و عمارت توپخانه تهران را بنا کرد. امیرکبیر روزنامه وقایع اتفاقیه را تاسیس کرد، اولین شماره این روزنامه در سال ۱۲۶۷ هجری قمری چاپ شد. مدیریت این روزنامه را حاجی میرزا جبار عهدهدار بود. روزنامه وقایعاتفاقیه بعد از مرگ امیرکبیر به دولت علیه ایران تغییر نام داد و انتشار آن تا زمان سپهسالار ادامه یافت. امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ هجری قمری بر اثر توطئه‌های مهد علیا مادر ناصرالدین شاه عزل و سپس به دستور شاه قاجار کشته شد. بعد از کشته شدن امیرکبیر، میرزا آقاخان نوری اعتماد الدوله با حمایت انگلیسی‌ها به وزارت ناصرالدین شاه رسید.

۲. آقاخان نوری: میرزا آقاخان نوری با کمک انگلیسی‌ها جایگزین امیرکبیر شد؛ اما پس از مدتی شاه او را نیز عزل کرد و خود شخصاً زمام امور را به دست گرفت و دستور داد چند وزارتخانه مانند وزارت خارجه، وزارت مالیه به وزیری میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، وزارت جنگ به وزیری میرزا محمد خان قاجار، وزارت داخله، وزارت وظایف و وزارت علوم به وزیری علی خان امین‌الدوله باقی بمانند. شاه مجلس مصلحتخانه را در این دوره با شرکت وزیران، شاهزادگان درجه اول و رجال اعیان برای شور مسائل مهم مملکتی تشکیل داد.

۳. میرزاحسین خان سپهسالار: حاجی میرزا حسین خان سپهسالار در سال ۱۲۸۸ هجری قمری به وزارت ناصرالدین شاه قاجار رسید. مسجد سپهسالار تهران، عمارت دارالشورای ملی ایران، مدرسه ناصریه و عمارت بهارستان از بنا‌هایی هستند که به دستور وی ساخته شدند.

۴. مستوفی الممالک: گسترش تهران در دوره مستوفی الممالک بود. او زمین‌های زیادی از اطراف تهران خرید و آباد کرد. اکثر محله‌های تهران که بر جای مانده‌اند، از آبادی‌هایی هستند که وی بنا کرده است. آرامگاه مستوفی‌الممالک در ونک قرار دارد.

۵. امین السلطان: پس از مرگ مستوفی‌الممالک، امین‌السلطان جایگزین او شد و دو سال بعد، رسما صدارت وی را به عهده گرفت. در این دوره، رقابت روسیه و انگلیس در ایران شدت یافت و سفرای دو کشور تلاش کردند تا نظر شاه و امین‌السلطان را به خود جذب کنند. سرانجام انگلیسی‌ها موفق شدند شاه را به سمت خود سوق دهند. ناصرالدین شاه در این زمان برای بار سوم به انگلستان سفر کرد. در این سفر میرزا ملکم خان توانست امتیاز لاتاری را از ناصرالدین شاه بگیرد. لغو امتیاز لاتاری سبب اختلاف بین امین‌السلطان و میرزا ملکم خان شد. میرزا ملکم خان در همین زمان، روزنامه قانون را منتشر میکرد. امتیاز تالبوت نیز در دوره صدارت امینالسلطان بود و در پانزده فصل بین ایران و شرکت انگلیسی امضا شد. امتیاز بانک شاهنشاهی نیز در این دوره برای ۶۰ سال به رویتر واگذار شد. امین‌السلطان همچنین امتیاز تاسیس بانک استقراضی را به روس‌ها داد. وی تا زمان ترور ناصرالدین شاه، بر سیاست نزدیکی به روس‌ها پافشاری کرد.

سفر‌های ناصرالدین شاه

سفر اول: سفر ناصرالدین شاه به اروپا در فروردین ۱۲۵۲ شمسی بود. قبل او هیچ یک از شاهان ایران به اروپا سفر نکرده بودند. در آن زمان پنج سال از حکومت ناصرالدین شاه می‌گذشت و او ۴۳ ساله بود. در این سفر، میرزا حسین خان سپهسالار، شاه را همراهی می‌کرد. ناصرالدین شاه در سفرش به کشور‌های آلمان، انگلیس، فرانسه، اتریش، سوئیس، بلژیک و عثمانی سفر کرد.

دومین سفر: دومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در فروردین ۱۲۵۷ خورشیدی بود. او از شهر‌های نخجوان و تفلیس به مسکو رفت. او در روسیه با الکساندر دوم دیدار کرد و سپس به آلمان رفت و در آنجا با ویلهلم اول، امپراتور آلمان دیدار کرد و سپس به شهر پاریس رفت و با رئیسجمهوری این کشور ملاقات کرد.

سفر سوم: یک سال پیش از سفر ناصرالدین شاه قاجار به اورپا، او از سوی رئیس جمهوری فرانسه، تزار روسیه و سلطان عبدالحمید شاه عثمانی، برای بازدید از این کشور‌ها دعوت شد. ناصرالدین شاه قصد سفر به انگلستان را داشت؛ اما از طرف این کشور دعوتنامه نداشت. سفیر انگلستان از ملکه خواست برای ناصرالدین شاه دعوتنامه بفرستد و ملکه چنین کرد. ناصرالدین شاه علاوه بر انگلیس، به شهر آمستردام نیز رفت و مورد استقبال خاندان سلطنتی این کشور قرار گرفت.

امتیازاتی که ناصرالدین شاه به بیگانگان داد

امتیازات و قرارداد‌های این دوره از تاسف‌آورترین و غم‌انگیزترین امتیازات واگذار شده به بیگانگان است که فهرست‌وار به آن اشاره می‌کنیم:

۱. هرات

(معاهده پاریس) طبق این معاهده ایران متعهد می‌شود ضمن تخلیه هرات، استقلال «افغانستان» را به رسمیت بشناسد.

۲. الغای امتیازنامه رویتر

در طی این قرارداد ایران به ازای گرفتن ۲۰۰ هزار لیره قرار شد تا امتیاز ساخت راه آهن، بهره‌برداری از معادن، ایجاد قنات و کانال‌های آب، حق انحصاری از گمرک و منابع طبیعی در اختیار بارون ژولیوس دو رویتر که کارآفرینی آلمانی و انگلستانی است، قرار گیرد. الغای این امتیاز پس از بازگشت سفر شاه از اروپا بر اثر شورش و اعتراضات مردم صورت گرفت.

۳. امتیاز رژی

یکی از واگذاری‌هایی که در دوره زمان صدراعظمی امین السلطان اتفاق افتاد، امتیاز تجارت توتون بود که به تالبوت واگذار شده بود. این واگذاری با مخالفت مردم رو به رو شد و میرزا حسن شیرازی و میرزا حسن مجتهد آشتیانی در تهران با تشویق مردم به اعتراضات، این تظاهرات‌ها را رهبری می‌کردند. در شهر‌های دیگر نیز این اعتراضات گسترش یافت و شاه ایران مجبور به لغو این امتیاز شد. لغو این قرارداد باعث شد تا شاه به تالبوت بدهکار شود و این پول از طریق وامی از کشور‌های بیگانه پرداخت شد.

۴. معاهده آخال

در سال ۱۲۶۰ بین نمایندگان ایران و روسیه عهد نامه‌ای به نام آخال نوشته شد که در بند‌های این قرارداد قید شده بود که روسیه از حملات ترکمن‌ها به شمال ایران جلوگیری کند و رود اترک را مرز بین ایران و روسیه تعیین کردند. میرزا سعید خان موتمن الملک به عنوان نماینده ایران بود که سرانجام کشور‌های شمال شرقی ایران مستقل شدند.

۵. ایجاد عدلیه

در سال ۱۲۳۸ که صدراعظم میرزا آقاخان نوری عزل شد، شاه ایران سعی کرد دخالت روحانیون را در امورات کشور به حداقل برساند و این امر با مشورت سید جعفرخان مشیرالدوله که در فرنگ تحصیل کرده بود، محقق شد. به دستور شاه، دارالشورای دولتی متشکل از شش وزیر به نام عدلیه اعظم تاسیس شد. اولین وزیر عدلیه‌ای که انتخاب شد، عباس قلی‌خان معتمد الدوله نام داشت.

۶. ایجاد موزه ملی

به دستور سلطان صاحبقران، قسمتی از شمال کاخ گلستان که شاهان پیشین در آنجا هدایایی که از مهمان‌های خارجی دریافت می‌کردند را تخریب کرد. او پس از بازسازی، کتابخانه، حوضخانه، سرسرا و دیگر اشیاء ارزشمند را به به طور کامل جمع‌آوری و سپس در موزه قرار داد.

۷. راه آهن شهر ری

ایجاد خط راه آهن شهر ری به حرم عبدالعظیم حسنی و تهران، خریداری کشتی پرسپولیس از آلمان، انتصاب استخراج نفت از کجور، تنکابن و کلارستان به محمد ولی خان خلعتبری، همگی به دستور مستقیم ناصر الدین شاه قاجار صورت پذیرفت.

۸. دیگر اقدامات

امتیاز ایجاد راه شوسه «اهواز به تهران» که به انگلیس داده شد.

امتیاز تاسیس «بانک استقراضی» که به روس داده شد.

آخرین تاج گذاری ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه در ۵۰ امین سالگرد تاج‌گذاری‌اش در سال ۱۲۷۵ تصمیم گرفت جشنی بزرگ را در حرم عبدالعظیم حسنی ترتیب دهد. در همین هنگام سیدجمال الدین اسد آبادی یکی از یارانش به نام میرزا رضا کرمانی را برای قتل شاه ایران فرستاد که در نهایت این ترور موفق آمیز بود و شاه بر اثر ضرب گلوله کشته شد. ناصرالدین شاه در لحظات آخر عمرش، خود را برسر قبر جیران می‌رساند و بر روی قبر او جان می‌دهد که بدلیل عشق فراوانش به جیران او را در کنار قبر وی دفن می‌کنند و سلطان صاحبقران در حرم عبدالعظیم حسنی با سنگ قبری مرمر به وزن هفت تن که تصویر او بر روی سنگ توسط استاد عباس‌قلی حجار حک شده، دفن شد و لقب شاه شهدید را به او دادند. بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به دستور آقای خلخالی می‌خواستند سنگ قبر را نابود کنند که استاد احمدیان پس از گفتگو و هماهنگی با رئیس وقت دادگاه‌های انقلاب و با همراهی نیرو‌های شهربانی و کمیته انقلاب، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ خورشیدی، مانع از نابودی این اثر هنری شده و سنگ قبر ناصرالدین شاه را به‌عنوان یک اثر هنری و تاریخی از باغ توتی حرم عبدالعظیم به کاخ گلستان منتقل کرد. برای انجام این کار، محل دفن ناصرالدین‌شاه چند شبانه‌روز غرق شد تا استاد احمدیان بتواند سنگ قبر ناصرالدین شاه را آماده جابه‌جایی کند؛ این سنگ قبر هم‌اکنون در موزه کاخ گلستان تهران نگهداری می‌شود و به یکی از شاهکار‌های سنگ‌تراشی دوره قاجار معروف است.