قاچاق سوخت یکی از چالش‌های دیرینه اقتصاد ایران است؛ پدیده‌ای که ریشه اصلی آن در تفاوت فاحش قیمت فرآورده‌های نفتی داخل کشور با کشور‌های همسایه نهفته است. برای مثال، نفت‌گازی که با نرخ ۳۰۰ تومان در داخل عرضه می‌شود، در آن سوی مرز‌ها تا ۱۱۰ هزار تومان خرید و فروش می‌شود. این اختلاف قیمت باعث شده که قاچاق سوخت به یکی از سودآورترین فعالیت‌ها در کشور تبدیل شود؛ سودی که هیچ کسب‌وکار رسمی توان رقابت با آن را ندارد.
در ماه‌های اخیر، با ورود مستقیم رئیس‌جمهور، وزیر نفت و سایر مقام‌های ارشد دولتی، روند مقابله با این پدیده شدت گرفته است. مسئولان معتقدند که اگرچه نمی‌توان قاچاق سوخت را به صفر رساند، اما با ابزار‌های هوشمند می‌توان آن را به حداقل ممکن کاهش داد.
منشأ قاچاق کجاست؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که منشأ اصلی قاچاق، در بخش مصرف‌کننده قرار دارد. یعنی نه تولیدکننده و نه حتی حمل‌کننده، بلکه مصرف‌کننده‌ای که به هر دلیلی سوخت را خارج از شبکه مصرف می‌کند یا به فروش می‌رساند. به همین دلیل، تمرکز برنامه‌ها بر نظارت مؤثر بر مصرف نهایی و شناسایی انحراف‌هاست.
اواخر سال گذشته، اطلاعات مصرف سوخت از سامانه هوشمند سوخت با سه منبع دیگر شامل دوربین‌های جاده‌ای، سامانه‌های بارنامه و اطلاعات ناوگان تطبیق داده شد. نتیجه بررسی ۱۶۰ هزار ناوگان فعال این بود که ۶۰ هزار ناوگان تطابق اطلاعاتی نداشتند و در مجموع حدود ۳۶۰ میلیون لیتر مصرف غیرواقعی در کارنامه آنها ثبت شده بود؛ مصرفی که به احتمال بالا سر از بازار‌های قاچاق درآورده است.
راهکار‌های در دست اجرا
برای مقابله با این پدیده، چند برنامه کلیدی در دستور کار قرار گرفته است؛ تقاطع‌گیری اطلاعات و شفاف‌سازی مصرف: با تطبیق اطلاعات از سامانه‌های مختلف، انحراف‌ها شناسایی می‌شوند.
نظارت دقیق بر بخش‌های مصرفی خاص: در بخش کشاورزی، مصرف سوخت رشد زیادی داشته در حالی که سطح زیر کشت ثابت مانده است. همچنین برخی معادن که غیرفعال هستند، همچنان یارانه سوخت دریافت می‌کنند. این موارد نشان می‌دهد مدیریت هدفمند مصرف می‌تواند جلوی هدررفت منابع را بگیرد.
نصب سیستم‌های اندازه‌گیری هوشمند در نقاط مبادله سوخت که با همکاری شرکت‌های مپنا، شرکت طراحی و ساختمان نفت و ایرانسل، نقاط مبادله سوخت به سامانه‌های هوشمند تجهیز می‌شوند. داده‌های این سامانه‌ها در یک مرکز مانیتورینگ جمع‌آوری شده و امکان ردیابی هر قطره سوخت از پالایشگاه تا مصرف‌کننده نهایی فراهم می‌شود.
هدف‌گذاری کاهش ۵ میلیون لیتری قاچاق سوخت با صرفه‌جویی ۱.۱ میلیارد دلاری
بر اساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته، هدف‌گذاری اصلی در سال ۱۴۰۴، کاهش روزانه ۵ میلیون لیتر مصرف نفت‌گاز در بخش‌های غیرنیروگاهی است. این کاهش از ۹۰ میلیون لیتر به ۸۵ میلیون لیتر در روز، می‌تواند صرفه‌جویی حدود ۱.۱ میلیارد دلاری برای کشور به همراه داشته باشد.
اگرچه آمار دقیقی از میزان قاچاق وجود ندارد، اما با اجرای فاز‌های مختلف طرح نظارت هوشمند، پیش‌بینی می‌شود بخش قابل‌توجهی از عرضه خارج از شبکه کاهش یابد. به باور مسئولان، مقابله با قاچاق فقط با اعمال سخت‌گیرانه ممکن نیست، بلکه نیازمند یک سیستم دقیق، شفاف، هوشمند و یکپارچه در کل زنجیره تولید تا مصرف است.
مبارزه با قاچاق سوخت وارد فاز جدیدی شده است؛ فازی که نه بر پنهان‌کاری بلکه بر شفافیت، فناوری و همکاری بین‌بخشی استوار است. اگر اجرای دقیق و پیوسته این برنامه‌ها ادامه یابد، امید می‌رود که یکی از ریشه‌دارترین چالش‌های اقتصادی کشور به نقطه کنترل برسد.
source