شفقنا- استاد حسین انصاریان در پانزدهمین بخش از «شرح دعای کمیل» که موسسه دارالعرفان الشیعی تحت اشراف این استاد اخلاق در اختیار شفقنا قرار داده است، به این فراز می رسد که «اللَّهُمَّ إِنِّى أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِذِكرِك وَأَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلَى نَفْسِكَ» و مقصود از «وَأَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلَى نَفْسِكَ» که درباره «شفاعت» می باشد را تبیین می کند.
به گزارش شفقنا، شرح این بخش از فراز دعای کمیل را در زیر بخوانید:
وَأَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلَى نَفْسِكَ
«خدایا! تو را برای نجات خویش از بند گناهان و عقوبتها به سوی ذات مقدست و نزد حضرتت شفیع قرار می دهم»
این بخش از دعا نشان می دهد که:
اولاً، دعا کننده به اوج انقطاع از ماسوای محبوب می رسد، از همه علل و اسباب دل می بُرد، روی قلب را به سوی حضرت دوست می نماید، چشم امید از غیر او می بندد، فقط دلگرم به عنايات و الطاف او می شود و با توجه به اینکه شفیع باید کسی باشد که شفاعتش مقبول افتد و در شفاعت خدا ترس پذیرفته نشدن وجود ندارد حضرت حق را نزد ذات خودش، شفیع گدا و سائلی چون خود قرار می دهد.
ثانیاً، خود را در غرق بودن در گناه و سنگینی بار معصیت و فراوانی عصیان و کثرت نافرمانی و تهی دست بودن از عبادت و بندگی به گونه ای فرض می کند که شفاعت دیگر شفاعت کنندگان اثری به حال او ندارد و از قابلیت شفاعت دیگران محروم شده و فقط خداست که اگر از او نزد ذات مقدسش شفاعت کند بنده از بند گناه نجات یابد و از چاه عصیان بیرون آید و از سنگینی آثار گناه رها شود و مورد عفو و آمرزش قرار گیرد. از این رو با دلی سوزان و اشکی ریزان و حالی پریشان دست به دعا برمی دارد و در کمال فروتنی و انکسار می گوید: «وَ أَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلَى نَفْسِكَ».
معنای شفاعت
لفظ «شفاعت» از ماده «شفع» به معنای جُفت، در مقابل وِتر به معنای تک گرفته شده، سپس به ضمیمه شدن فرد برتر و قوی تر برای کمک به ضعیف تر اطلاق شده است. به وساطت شخص برای نجات گناهکار «شفاعت» گفته می شود، چون مقام و موقعیت شفاعت کننده و نیروی تأثیر او با عوامل نجاتی که در وجود شفاعت شونده وجود دارند، ضمیمه و جُفت می شوند و هر دو به کمک هم موجبات خلاص شدن شخص گناهکار را فراهم می آورند.
تمام دانشمندان مسلمان شفاعت را از اصول مسلم اسلام می دانند و هیچ یک از فرق اسلام آن را انکار نکرده اند بلکه اختلاف در مفاد و معنای شفاعت است1. شیخ مفید، عالم نامدار شیعی درباره شفاعت می گوید که امامیه اتفاق نظر دارند که پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم و امیرالمؤمنین و پیشوایان معصوم پس از او در حق شیعیان گناهکار خود شفاعت می کنند و بر اثر آن گروه زیادی از شیعیان خطاکار نجات می یابند2. فخر رازی می گوید امت اسلامی اتفاق نظر دارند که پیامبر اسلام روز قیامت حق شفاعت دارد، گناهکاران را از عذاب دوزخ می رهاند تا وارد آتش نشوند و آنانی که در آتش می سوزند در پرتو شفاعت پیامبر از آتش دوزخ خارج خواهند شد و وارد بهشت می شوند. همچنان که مسلمانان اتفاق نظر دارند شفاعت از آن مؤمن است و کافران برای شفاعت شایستگی ندارند3.
«حتی پیروان ابن تیمیه متوفای سال (۷۲۸ هجری) و محمد بن عبد الوهاب (متوفای سال ۱۲۰۶) که در این گونه مسائل سختگیری و تعصب و لجاجت خاصی دارند، به تواتر این روایات دال بر شفاعت اعتراف کرده اند! در کتاب فتح المجید تألیف شیخ عبدالرحمن بن حسن که از معروف ترین کتب وهابیه است، و هم اکنون در بسیاری از مدارس دینی حجاز به عنوان کتاب درسی شناخته می شود، از ابن قیم چنین نقل شده است: احادیث در زمینه شفاعت مجرمان از پیامبر متواتر است و صحابه او و اهل سنت عموماً اجماع بر این موضوع دارند و منکر آن را بدعت گذار می دانند و به او انتقاد می کنند و او را گمراه می شمرند4. البته باید توجه داشت که اسلام نه مانند یهود و بت پرستان به طور مطلق بر شفاعت صحه نهاده و آن را بدون هیچ قید و شرطی قبول کرده است، و نه مانند منکران شفاعت به کلی آن را طرد کرده و برای اولیای خدا حق و مقامی قائل نشده است. شفاعت در اسلام بین نفی و اثبات است که نوعی از آن را پذیرفته و اقسام دیگر را مردود دانسته است.
آیات متعددی در قرآن کریم به موضوع شفاعت اشاره کرده اند که نتیجه گیری صحیح از آنها نیازمند بررسی یکایک آیات است و در این کتاب به آن نمی پردازیم.
شروط شفاعت
بر اساس روایات این عده شفاعت نخواهند شد:
۱. مشرکان و ستمگران: «وَ أمّا شَفَاعَتى ففى أصحاب الكبائر ما خلأ أَهل الشرك و الظلم؛ شفاعت من برای مرتکبان گناهان کبیره است به استثنای مشرکان و ستمگران»5.
۲. دشمنان خاندان رسالت: «و أنَّ الملائكة المقربين و الأنبياءِ وَ المُرسَلينَ شُفّعوا فِي نَاصِبٍ، ما شفعوا: اگر همه فرشتگان مقرب الهی و تمام پیامبران مرسل برای کسی که دشمن خاندان رسالت است، شفاعت کنند، شفاعت آنان پذیرفته نخواهد شد»6. امام صادق (ع) در تفسير آية «لا يملكون الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمنِ عَهْداً» می فرماید: «لا يَشْفَعُ وَلَا يُشَقَّعُ لَهُمْ – وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عند الرحمن عهداً – إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ بِوَلَايَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَعْتَةِ مِنْ بَعْدِهِ فَهُوَ الْعَهْدُ عِنْدَ اللَّهِ: کسی شفاعت نمی کند و برای کسی شفاعت نمی شود و شفاعت کسی قبول نمی شود مگر کسی که نزد خدای رحمان عهدی بسته باشد یعنی کسی که در ولایت حضرت امیرالمومنین و امامان بعد از او اذن داده شده باشد و صاحب ولایت باشد. این است آن عهد نزد خدا»7.
3.آزاردهنده فرزندان رسول خدا: پیامبر صلى الله عليه وآله وسلم می فرماید: «إذا قُمتُ المقام المحمود تَشَفَعتُ فِي أَصحابِ الكبائِرِ مِـن أمـتى فيشفعى الله فيهم والله لا تشفعتُ فيمن آذی ذریـتی؛ هنگامی که در مقام شفاعت قرار گیرم برای مرتکبان کبیره از اقتم شفاعت میکنم و خداوند شفاعت مرا می پذیرد و به خدا سوگند برای کسانی که ذریه و فرزندان مرا آزار داده باشند، شفاعت نمی کنم»8.
4.بی اعتقاد به شفاعت: امام رضا (ع) می فرماید: «من كذبُ بِشفاعةِ رَسولِ الله لَم تَنِله؛ کسی که شفاعت رسول خدا را دروغ بشمارد، شفاعت نمی شود»9.
5.خائن: رسول گرامی اسلام (ص) می فرماید: «مَن غَشَّ العَرَبَ لَم يُدخَلُ في شَفاعَتي؛ هر كس عرب مسلمان را فریب دهد داخل در شفاعت من نمی شود»10.
6.سبک شمارنده نماز: امام صادق (ع) می فرماید: «لا يَنال شَفاعَتُنا مَن استَخَفَّ بِالصَّلاةِ؛ شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد، نمی رسد»11.
اسباب شفاعت
1.اطاعت از خدا: امام علی (ع) می فرماید: «فَاجعَلوا طاعَةَ الله .. شَفيعاً لِدَرك طَلَبَتِكم؛ برای رسیدن به خواسته های خود اطاعت خدا را شفیع خود قرار دهید»12.
۲. توبه: امام علی (ع) می فرماید: «لا شَفيعَ أَنجَحُ مِنَ التوبَةِ؛ هیچ شفاعت کننده ای بهتر از توبه نیست»13.
3.پیامبر اکرم (ص): قرآن مجید خطاب به پیامبر(ع) می فرماید: «و لَسَوف يعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى؛ و به زودی پروردگارت بخششی به تو خواهد کرد تا خشنود شوی»14. همچنین از روایات بسیاری شفیع بودن پیامبر در قیامت اثبات می شود؛ پیامبر صلى الله عليه وآله وسلم می فرماید: «ادّْخَرتُ شفاعتی لِأهلِ الكبائر من أمتی؛ شفاعتم را برای مرتکبین گناهان کبیره امتم ذخیره کرده ام»15.
4.اهل بیت پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم می فرماید: «و يشفَعُ أهلُ بَيتي فَيشفَعون؛ اهل بيت من شفاعت می کنند و شفاعتشان پذیرفته می شود»16.
5.قرآن: امیر المومنین (ع) می فرماید:
وَاعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَقَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقُ وَأَنَّهُ مَن شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ شُفَعَ فِيهِ وَ مَنْ تَحَلَ بِهِ القرآن يوم القيامة صدق عليه17.
بدانید که قرآن شافعی است که شفاعتش پذیرفته گشته و گوینده ای است که گفتارش تصدیق شده است، آنکه در قیامت قرآن شفاعتش کند، شفاعت قرآن درباره او قبول است، و قرآن از هرکه شکایت کند شکایتش پذیرفته است.
۸-۶. پیامبران الهی، شهدا و علماء: امام صادق (ع) از پدرانش روایت می کند که پیامبر(ص) فرمود: «ثَلَاثَةٌ يَشْفَعُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَيُشَفَعُونَ الْأَنْبِيَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ؛ سه گروه در روز قیامت به سوی خداوند شفاعت می کنند، انبیا سپس علما و سپس شهدا».18 فیض کاشانی در کتاب علم الیقین درباره شفاعت علما نقل می کند: بنده ای در قیامت بدی هایش بر خوبی هایش می چربد. او را به سوی دوزخ می.برند از جانب حق به فرشته وحی، جبرئیل، خطاب می رسد بنده ام را دریاب از او بپرس آیا در دنیا با علما نشسته است تا به شفاعت ایشان او را بیامرزم ؟ جبرئیل می پرسد و گنهکار می گوید: خیر. خطاب می رسد آیا سریک سفره با عالمی نشسته است؟ می گوید: خیر. آیا در جایی که عالمی نشسته بود نشسته است؟ می گوید: خیر، آیا با عالمی هم نام است؟ می گوید: نه. خطاب می رسد، آیا دوست کسی بوده که عالم دوست بوده است؟ می گوید: آری، خطاب می رسد ای جبرئیل دستش را بگیر و به بهشت ببرش، زیرا او در دنیا کسی را دوست داشته که آن فرد دوستدارعلما بوده است19.
- فرشتگان: قرآن به شفاعت فرشتگان اشاره کرده است؛
وقَالُوا التَّخَذ الرحمن ولداً سبحانه بل عبادٌ مُكرَمون . لا يَسبِقونَةُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بأَمْرهِ يَعْمَلُونَ ، يَعْلَمُ مَا بين ایدیهم وما خَلَقَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ20
و [ مشرکان] گفتند: [خدای[ رحمان فرشتگان را فرزند خود گرفته است. منزه است او، فرشتگان فرزند خدا نیستند بلکه بندگانی گرامی و ارجمندند * در گفتار بر او پیشی نمی گیرند، و آنان فقط به فرمان او عمل می کنند * خدا همۀ گذشته آنان و آینده شان را می داند، و جز برای کسی که خدا بپسندد شفاعت نمی کنند و آنان از ترس [عظمت و جلال] او هراسان و بیمناک اند.
10.حافظان قرآن: پیامبر(ص) می فرماید: مَنِ اسْتَظْهَرَ الْقُرْآنَ وَ حَفِظَهُ فَأَحلَّ حَلالَه وَحَرَّم حَرامَه أَدخَلَهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَةِ وَشَفَعَهِ فِي عَشرَةٍ مِن اهلِ بیتهِ کلّهُم قَد وجَبت لَهُ النّار21.
کسی که قرآن را به خاطر سپرد و حفظ کند و حلال آن را حلال و حرامش را حرام بداند، خداوند او را به خاطر اهل قرآن بودن وارد بهشت می کند و شفاعت او را درباره ده نفر از خویشاوندانش که همه مستحق آتش باشند می پذیرد.
11-12.همسایه و خویشاوند: امام صادق (ع) می فرماید: «إن الجارّ لَيَشْفَعُ لِجارِه و الحَميمَ لِحَمیمِهِ؛ همسایه، همسایه اش را شفاعت می کند و خویشاوند خویشاوند خود را شفاعت می کند»22.
۱۳. مؤمنان از امام صادق (ع) پرسیدند: آیا مؤمن می تواند برای خویشاوندانش شفاعت کند؟ ایشان در پاسخ فرمود: «نَعم المُؤمنُ يشفَعُ فيشَفّع؛ آرى، مؤمن شفاعت می کنند و شفاعتش پذیرفته می شود»23.
پی نوشت:
1.بیشتر دانشمندان شفاعت را چنین تفسیر کرده اند: در پرتو شفاعت پیامبر(ص) و به احترام مقام شفیعان واقعی در پیشگاه حضرت حق، گروهی از گناهکاران از عذاب نجات پیدا می کنند. معتزله و خوارج اصل شفاعت را پذیرفته اند، ولی در معنای شفاعت چنین می گویند: شفاعت موجب افزایش ارج و پاداش نیکوکاران است، نه نجات گناهکاران. این دو گروه معتقدند مرتکبان گناهان کبیره هیچگاه بخشوده نخواهند شد.
2.أوائل المقالات في المذاهب و المختارات، ص ۴۷.
3.التفسير الكبير، ج ۳، ص ۴۹۵
۴. تفسیر نمونه، ج۱، ص۲۳۲ به نقل از فتح المجيد، ص۲۱۱
5.الخصال، ج۲، ص ۳۵۵
6.المحاسن، ج۱، ص ۱۸۴ .
7.تفسیر القمی، ج۲، ص ۵۷
8.الأمالي، صدوق، ص۳۷۰.
9.عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص۶۶
10.مسند احمد، ج۱، ص۵۴۲
11.الكافي، ج ۳، ص۳۷۰.
12.نهج البلاغة، ص۳۱۳
13.نهج البلاغة، ص۵۴۰
14.ضحی (۹۳)، آیه ۵.
15.مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲.
16.مناقب آل ابی طالب، ج ۲، ص ۱۶۵
17.نهج البلاغة، ص ۲۵۲، خطبه ۱۷۶
18.الخصال، ج۱، ص۱۵۶.
19.علم اليقين، ج۲، ص۱۱۹۴-۱۱۹۵
20.انبیاء (۲۱)، آیه ۲۶-۲۸.
21.جامع الأخبار، ص 4۱
22.المحاسن، جلد 1، ص 184
23.المحاسن، جلد 1، ص 184
source