پس از سال‌ها بحث و جدل، دولت ایران بار دیگر تصمیم به احیای طرح کالابرگ گرفته است؛ این بار در نسخه‌ای الکترونیکی و با ادعای رفع نواقص گذشته. اما آیا تغییر ظاهر و دیجیتالی شدن، می‌تواند ریشه مشکلات این سیاست را حل کند؟
علی سعدوندی، اقتصاددان و استاد دانشگاه، معتقد است که این طرح نه‌تنها راه‌حلی برای مشکلات اقتصادی نیست، بلکه تکرار همان اشتباهات ۴۰ ساله است که کشور را به ورطه‌ای عمیق‌تر می‌کشاند. این مقاله خلاصه ای از مصاحبه ایشان با رسانه آوش است.
چرخه‌ای بی‌پایان از شکست
سابقه‌ای تلخ از ناکامی
کالابرگ در ایران تاریخچه‌ای طولانی از ناکامی و بلا استفادگی دارد. از همان ابتدای انقلاب، این سیاست با وعده کمک به اقشار آسیب‌پذیر و دهک های پایینی جامعه آغاز شد، اما نتیجه آن چیزی جز تضییع منابع، سوءمدیریت و گسترش فساد نبوده است.
حالا پس از چهار دهه، همان طرح با لباس الکترونیکی بازگشته است. این در حالی است که تجربه جهانی نیز نشان داده که چنین سیاست‌هایی موثر نیستند و همین دلیل بود که کشورهای مختلف به سمت یارانه نقدی حرکت کردند.
الکترونیکی شدن کالابرگ راه حل است؟
یکی از ادعاهای مدافعان طرح کالابرگ الکترونیکی این است که با دیجیتالی شدن، می‌توان فساد در بخش سو مدیریت و سیستم را کنترل کرد. اما دکتر سعدوندی هشدار می‌دهد که عکس این اتفاق خواهد افتاد:
“فسادها به فساد کلان تبدیل می‌شود. ما اکنون با سامانه‌سازی در اقتصاد ایران، همه‌جا متأسفانه به‌جای فسادهای خرد و کوچک، دچار فساد کلان شده‌ایم.”
در واقع به این علت که ما در هیچ زمانی به صورت شفاف و عادلانه سیاست های پیشین را ارزیابی نمی کنیم، بازهم در چرخه اشتباهات خود، تکرار می شویم.
آناتومی کالابرگ به عنوان یک فاجعه اقتصادی
منابع ناپایدار، نتایج فاجعه‌بار
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات طرح کالابرگ، نحوه تامین مالی آن است. این منابع اغلب از محل چاپ پول تامین می‌شوند که نتیجه آن افزایش پایه پولی، تورم و در نهایت، از بین رفتن همان اثر رفاهی است که قرار بود ایجاد شود. در واقع این طرح بیش از آنکه حمایتی برای قشر ضعیف باشد، ممکن است باعث اثر منفی رفاهی برای این قشر آسیب دیده شود.
۱۷ همت: قطره‌ای در اقیانوس بحران
رقم 17 همت کسری بودجه که برای طرح کالابرگ الکترونیکی که بیان می شود نسبت به وضعیت فاجعه بار بازار ارز و سیستم بانکی و یا ناترازی انرژی و ناترازی بانکی کشور بسیار ناچیز است.
نابودی تولید قیمت پنهان سیاست‌های جبرانی است
تخریب بنیان اقتصادی کشور
یکی از مخرب‌ترین اثرات طرح کالابرگ، ضربه‌ای است که به تولید داخلی وارد می‌کند. وقتی دولت کالاهای اساسی را با ارز نفتی وارد کرده و ارزان عرضه می‌کند، تولیدکنندگان داخلی هیچ انگیزه ای برای تولید و استفاده از فناوری های جدید و رشد تولید کشور نداشته و عملا نمی‌توانند با کالاهای وارداتی رقابت کنند.
یکی از واضح ترین مثال های این آسیب رسانی در صنعت شیر و دامداری قابل مشاهده است. با قیمت‌گذاری دستوری و واردات گوشت، دامداران انگیزه لازم برای تولید را از دست داده‌اند. این وضعیت نه‌تنها شغل‌های مستقیم، بلکه هزاران شغل وابسته را نیز تهدید می‌کند.
هزینه فرصت سنگین طرح کالابرگ
هزینه های اختصاص ارز نفتی به کالای اساسی فقط به بخش تولید آسیب نمی زند. در واقع اگر این ارزها صرف پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای می شد، وضعیت جامعه به مراتب بهتر از اکنون بود. در حالی که این ارزهای نفتی می توانستند صرف ساخت قطار، راه‌آهن، بیمارستان و دانشگاه شوند، این منابع صرف تخریب تولید داخلی شده است.
وابستگی خطرناک عامل تهدید ملی
آسیب‌پذیری در برابر بحران
وقتی بخش عمده تولید کالاهای اساسی از بین می‌رود، کشور در برابر بحران‌ها بسیار آسیب‌پذیر می‌شود. این وابستگی به واردات، امنیت ملی را به خطر می‌اندازد.
مثال عجیب اما واقعی که دکتر سعدوندی ارائه می‌دهد، نشان‌دهنده عمق فاجعه است در اقتصاد ایران است : در کشورهای دیگر، ضایعات میوه‌جات به عنوان خوراک دام استفاده می‌شود، اما در ایران این مواد دفن شده و منجر به تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شوند.
توطئه علیه یارانه نقدی
یکی از ابعاد مهم طرح کالابرگ، تلاش برای حذف تدریجی یارانه نقدی است. سعدوندی معتقد است که حذف دهک‌های درآمدی از دریافت یارانه، گامی در جهت متوقف کردن کامل این برنامه موفق است.
یارانه نقدی طبق قانون باید با نرخ تورم افزایش یابد، اما این اتفاق نمی‌افتد. همچنین منابع این برنامه به سمت سایر بخش‌ها مانند بیمه سلامت منحرف شده که اثربخشی آن مشخص نیست.
نتیجه گیری
تجربه چهار دهه اخیر نشان داده که سیاست‌های جبرانی نظیر کالابرگ، نه‌تنها به رفاه جامعه کمک نمی‌کنند، بلکه آثار مخربی بر اقتصاد، تولید و اشتغال دارند.
اگرچه ظاهر این سیاست‌ها حمایت از اقشار آسیب‌پذیر است، اما حقیقت آن تخریب بنیان‌های اقتصادی کشور است. در دنیایی که کشورها برای حفظ جایگاه خود در عرصه جهانی می‌کوشند، ایران با چسبیدن به سیاست‌های شکست‌خورده، خود را عقب‌تر می‌برد.
راه حل واقعی نه بازگشت به گذشته، بلکه نگاه به آینده است؛ آینده‌ای که بر تولید، نوآوری و رقابت‌پذیری استوار باشد، نه بر وابستگی و سیاست‌های جبرانی.
سوالات متداول
1. آیا کالابرگ الکترونیکی با دیجیتالی شدن، مشکل فساد را حل می‌کند؟
خیر، بر اساس تحلیل کارشناسان، الکترونیکی شدن نه‌تنها فساد را کاهش نمی‌دهد، بلکه آن را تشدید می‌کند. همان‌طور که علی سعدوندی توضیح می‌دهد: “فسادها به فساد کلان تبدیل می‌شود. ما اکنون با سامانه‌سازی در اقتصاد ایران، همه‌جا متأسفانه به‌جای فسادهای خرد و کوچک، دچار فساد کلان شده‌ایم.” بنابراین تغییر شکل ظاهری، ریشه مشکل را حل نمی‌کند.
2. چرا کالابرگ الکترونیکی حتی میزان رفاه اقشار ضعیف را هم کاهش می دهد؟
اگرچه ظاهر این طرح حمایت از اقشار ضعیف است، اما در عمل آثار منفی آن بیشتر از مثبت است. دلایل اصلی عبارتند از: تامین مالی از چاپ پول: که منجر به تورم و از بین رفتن قدرت خرید می‌شود تخریب تولید داخلی: که صدها هزار شغل را نابود کرده و فقر را افزایش داده آثار رفاهی منفی: به دلیل اینکه تورم ناشی از این سیاست، مزایای آن را خنثی می‌کند همان‌طور که دکتر سعدوندی تاکید می‌کند: “خالص اثر رفاهی طرحی مثل کالابرگ الکترونیکی، به نظر من می‌تواند منفی باشد؛ حتی بر اقشار ضعیف و آسیب‌پذیر جامعه می‌تواند اثر منفی رفاهی داشته باشد.”
