پاشنه آشیل وزارت دفاع آمریکا؛ جنگ استراتژیک چین و ایالات متحده بر سر عناصر نادر کلید خورد؟

به گزارش تجارت نیوز، وزارت دفاع ایالات متحده در تاریخ ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۵، از توافقی تاریخی با شرکت MP Materials، مالک تنها معدن عناصر نادر خاکی آمریکا در «مانتین‌پس» ایالت کالیفرنیا، رونمایی کرد. این قرارداد که بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری دولت آمریکا در این صنعت به شمار می‌رود، نشان‌دهنده‌ درک فزاینده واشنگتن از آسیب‌پذیری راهبردی ناشی از وابستگی به تامین‌کنندگان چینی است.

در قلب این توافق، خرید سهام به ارزش ۴۰۰ میلیون دلار تعریف شده که دولت آمریکا را به بزرگ‌ترین سهام‌دار MP Materials تبدیل می‌کند. این سرمایه‌گذاری همچنین شامل حمایت گسترده از ساخت تاسیسات جدید تولید مگنت‌های عناصر نادر در داخل خاک آمریکا است. ورود مستقیم پنتاگون به این پروژه، اقدامی کم‌سابقه اما معنادار در سیاست صنعتی آمریکاست؛ نشانه‌ای از تمایل به یارانه‌دهی به تولیدات راهبردی برای اجتناب از «نقطه شکست یکتا» در زنجیره تامین دفاعی.

جیم لیتینسکی، مدیرعامل MP، در جریان اعلام این توافق، بر ماموریت شرکت جهت بازسازی کامل زنجیره تامین داخلی عناصر نادر و تضمین تاب‌آوری صنایع نظامی-صنعتی آمریکا تاکید کرد. این توافق از منظر ژئوپلیتیکی نیز اهمیت بالایی دارد. با سرمایه‌گذاری مستقیم در استخراج، پالایش و تولید مگنت، ایالات متحده در حال رفع یکی از آسیب‌پذیرترین نقاط در زیرساخت نظامی-صنعتی خود است.

اهمیت عناصر نادر خاکی

عناصر نادر و سایر مواد معدنی حیاتی، در قلب رقابت قدرت‌های بزرگ قرار دارند. در ظاهر، عبارت «نادر» برای این عناصر گمراه‌کننده است؛ چرا که عناصری چون نئودیمیوم، پراسئودیمیوم و سریم در پوسته زمین نسبتا فراوان‌اند. آنچه موجب شده تا از این عناصر تحت عنوان عناصر نادر یاد شود، پراکندگی کم‌تراکم و پیچیدگی استخراج و پالایش آن‌هاست که هزینه‌های زیست‌محیطی و صنعتی زیادی به همراه دارد. همزمان اهمیت ژئوپلیتیکی این عناصر نه به واسطه کمیابی شان، بلکه به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردشان در حوزه‌های مغناطیسی، نوری و الکتریکی است که جایگزینی مقیاس‌پذیر ندارند.

این ویژگی‌ها، استفاده از عناصر نادر را در طیفی از کاربردهای غیرنظامی و نظامی ضروری ساخته؛ از گوشی‌های هوشمند، لپ‌تاپ و هدفون گرفته تا توربین‌های بادی و خودروهای الکتریکی. به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، تا سال ۲۰۴۰ تقاضا برای این مواد سه برابر خواهد شد. در صنایع هوافضا نیز عملکردهای فوق‌العاده موتورهای جت و سامانه‌های فضایی بدون عناصر نادر قابل‌تصور نیست. به‌عنوان نمونه، در برنامه شاتل فضایی ناسا، آلیاژهای نادر و مواد صیقل‌دهنده مبتنی بر سریم نقش کلیدی داشتند.

نقش منابع در صنعت دفاعی

امروزه زنجیره تامین عناصر نادر، یکی از گلوگاه‌های اصلی در زیرساخت دفاعی آمریکا به شمار می‌رود. بنا بر داده‌های رسمی پنتاگون، عناصر نادر در اجزای حیاتی بسیاری از سیستم‌های نظامی نقش دارند: هر جنگنده F-35، حدود ۴۰۰ کیلوگرم عناصر نادر در سامانه‌های رادار، پوشش پنهان‌کار، عملگرها و تجهیزات جنگ الکترونیکی خود دارد. هر زیردریایی کلاس ویرجینیا یا کلمبیا نیز حدود ۴۱۷ کیلوگرم از این مواد را در سامانه‌های سونار و تسلیحات خود استفاده می‌کند. موشک‌های تاماهاک، رادارهای پدافند هوایی، پهپادها و مهمات هدایت‌شونده نیز بدون عناصر نادر کارایی نخواهند داشت.

از این رو، ایمن‌سازی دسترسی به این مواد، به یکی از اولویت‌های اصلی سیاست صنعتی و دفاعی آمریکا تبدیل شده است. با این همه زنجیره جهانی عناصر نادر به‌شدت متمرکز و وابسته به چین است. بیش از ۸۵ درصد ظرفیت پالایش جهانی و بیش از ۹۰ درصد تولید مگنت‌های دائمی تحت کنترل چین است؛ تسلطی که حاصل دهه‌ها یارانه دولتی و سیاست صنعتی هدفمند پکن است. این موقعیت، به ابزاری برای اعمال فشار سیاسی بدل شده است.

میدان‌داری چین

تصمیمات راهبردی آمریکا و سایر کشورها برای صرفه‌جویی در هزینه و حفظ محیط زیست، زمینه را برای پیشروی چین فراهم ساخت. تا اوایل دهه ۲۰۲۰، چین تقریبا کنترل کامل بازار جهانی گالیوم، ژرمانیم و عناصر نادر را در دست داشت. در سال ۲۰۲۱، دولت آمریکا اذعان کرد که فلزاتی حیاتی چون گالیوم و ایریدیوم، تقریباً به‌طور کامل از چین تامین می‌شوند. تا سال ۲۰۲۳، انجمن صنایع هوافضای آمریکا از وابستگی ۱۰۰ درصدی واردات گالیوم به پکن گفت.

نکته مهم آن‌ است که تا پیش از تسلط چین، این ایالات متحده بود که در قرن بیستم پیشتاز تولید عناصر نادر بود. معدن مانتین‌پس در کالیفرنیا، از سال ۱۹۵۲ ستون فقرات صنایع الکترونیک و دفاعی آمریکا در دوران جنگ سرد محسوب می شد. اما از دهه ۱۹۸۰ به بعد، با سخت‌گیری‌های زیست‌محیطی، افزایش هزینه‌ها و بی‌میلی دولت به حمایت مالی، تولید به کشورهایی با هزینه پایین‌تر – به‌ویژه چین – منتقل شد. پکن نیز با اجرای برنامه‌های سرمایه‌گذاری سنگین، تا اوایل دهه ۲۰۰۰ به بازیگر غالب در تولید، پالایش و صادرات عناصر نادر تبدیل شد.

آسیب‌پذیری راهبردی در برابر واردات

وابستگی آمریکا به واردات عناصر نادر، تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی این کشور است. در سال ۲۰۲۵، دولت ترامپ با اعمال محدودیت‌های تجاری، واردات از برخی کشورها را محدود کرد؛ اقدامی که می‌تواند زنجیره تامین را مختل و صنایع غیرنظامی و نظامی را متوقف کند. به همین دلیل، در آوریل ۲۰۲۵، ترامپ دستور اجرایی صادر کرد تا وزارت بازرگانی بررسی کند آیا الگوی فعلی واردات، تهدیدی برای امنیت ملی محسوب می‌شود یا خیر. نتیجه این بررسی می‌تواند منجر به اعمال تعرفه‌های جدید شود.

با وجود نیت درست برای تقویت زنجیره داخلی، اعمال تعرفه‌های کلی می‌تواند در کوتاه‌مدت نتیجه معکوس دهد. اندیشکده شورای آتلانتیک پیشنهاد داده که به‌جای تعرفه‌های کلی، تعرفه‌های راهبردی با هدف مقابله با دامپینگ قیمتی چین و حمایت از تولید داخلی وضع شود. این در حالی است که عناصر نادر به یکی از محورهای اصلی رقابت استراتژیک بین پکن و واشنگتن بدل شده‌اند.

برای سال‌ها، این مواد صرفا کالاهایی صنعتی تلقی می‌شدند. اما در سال ۲۰۱۰، چین در جریان مناقشه با ژاپن، صادرات تنگستن و مولیبدن را قطع کرد؛ اقدامی که زنگ خطر را به صدا درآورد. از آن زمان، پکن بارها از موقعیت خود در زنجیره جهانی به‌عنوان ابزار نفوذ استفاده کرده است. آوریل ۲۰۲۵، در واکنش به تعرفه‌های آمریکا، چین دور جدیدی از محدودیت‌های صادراتی را بر هفت عنصر نادر و مگنت‌های مرتبط اعمال کرد. این سیاست نشان می‌دهد که این منابع به بخش مهمی از راهبردهای امنیت ملی تبدیل شده‌اند.

از منظر آمریکا، غلبه بر اصل وابستگی به چین، به یک ضرورت استراتژیک بدل شده است. همان‌گونه که کریستوفر رایت، وزیر انرژی آمریکا تاکید کرده، ساخت ظرفیت‌های داخلی در استخراج و پالایش این مواد حیاتی نه‌تنها برای صنعت، بلکه برای امنیت ملی ضروری است. توافق با MP Materials گامی حیاتی در این مسیر است؛ اما کارشناسان هشدار می‌دهند که حتی با سرمایه‌گذاری پایدار، سال‌ها طول خواهد کشید تا تولید داخلی پاسخگوی کل نیاز کشور شود.

در شرایط کنونی دولت ترامپ با صدور مجموعه‌ای از دستورات اجرایی، روند استخراج و پالایش مواد معدنی حیاتی را تسریع کرده و از ابزارهایی مانند «قانون تولید دفاعی» نیز بهره گرفته است. تسلط چین بر زنجیره تامین عناصر نادر، چالشی راهبردی برای آمریکاست. بدون اقدام قاطع و سرمایه‌گذاری بلندمدت، ایالات متحده در برابر فشارهای زنجیره تامین آسیب‌پذیر باقی خواهد ماند؛ همان فشاری که پکن پیش‌تر از آن استفاده کرده است.