همه‌چیز درباره توافق زنگزور؛ از نگرانی‌های تهران تا پیام سفر پزشکیان به ایروان

به گزارش تجارت نیوز، توافق اخیر «زنگزور» میان آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری آمریکا، قفقاز جنوبی را وارد فصلی تازه کرده است. مسلم است که این توافق با وجود اینکه هنوز جزئیات آن مشخص نشده اما سیاست‌های ایران را هم تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. توافقی که در ایران دو تصویر متضاد ایجاد کرده است، بخشی از افکار عمومی آن را تهدیدی برای مرز ایران و ارمنستان و ارتباط با اروپا می‌دانند، اما دولت بر حفظ منافع و روابط پایدار با ایروان تأکید دارد.

دل‌نگرانی مردم در ایران البته ریشه در سابقه تاریخی دارد. علاوه بر اینکه عرق وطن‌پرستی نسبت به همه نقاط کشور همواره در ایرانیان وجود داشته اما حافظه تاریخی ایرانیان به صورت مشخص نسبت به نقاطی که بخشی از آن در طول تاریخ معاصر از ایران جدا شده حساس‌تر است. شمال‌غرب ایران هم با توجه به جدایی نخجوان در دوره قاجار همواره حساسیت مضاعف نسبت به تحولات آن بخش را در پی داشته است.

توافق زنگزور؛ از قفقاز تا تهران

بر اساس توافق جدید، مسیر ارتباطی مستقیمی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان ایجاد می‌شود؛ مسیری که به «دالان زنگزور» مشهور شده است. واشنگتن در این مذاکرات نقش فعالی ایفا و گفته می‌شود که این کریدور را ۹۹ ساله اجاره کرده و آن را گامی در جهت «صلح پایدار» در قفقاز می‌داند.

اما منتقدان توافق که قاعدتا ایرانی‌ها هستند این روند را تهدیدی برای مرز زمینی کوتاه اما حیاتی ایران با ارمنستان می‌دانند. نگرانی‌ها شامل محدود شدن ترانزیت کالا و حمل‌ونقل، مسافرت دشوارتر و کاهش دسترسی مستقیم ایران به اروپا از طریق قفقاز است. سابقه تنش با آمریکا نیز موجب شده بسیاری نقش واشنگتن را بی‌طرفانه تلقی نکنند و نسبت به سیاست‌های پشت پرده مشکوک باشند که البته همین موضوع هم از حافظه تاریخی ایرانیان و شرایط گذشته حضور قدرت‌های جهان در ایران و اطراف مرزهای آن نشات می‌گیرد.

روایت دولت ایران درباره زنگزور چیست؟

در مقابل، مقامات ایرانی معتقدند مرز ایران و ارمنستان محفوظ خواهد ماند و هیچ مانعی برای مبادلات تجاری ایجاد نمی‌شود.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در پاسخ به خبرنگار تجارت‌نیوز درباره توافق ارمنستان و آذربایجان با آمریکا و واگذاری کریدور زنگزور به آمریکا به صورت اجاره ۹۹ ساله، درباره احتمال بروز مشکلات تجاری و سیاسی و گفت: «در این خصوص مشکلی پیش نمی‌آید.»

همچنین رئیس جمهوری درباره احتمال توافق ایران با آمریکا بر سر زنگزور با توجه به بازه ۹۹ ساله این کریدور توسط آمریکا گفت: «ربطی ندارد. این راه ما با ارمنستان برقرار است. به آمریکا ارتباطی ندارد.» پزشکیان در پاسخ به این سوال که توافقات از پیش با ارمنستان انجام شده است یا نه گفت: «بله.»

رئیس جمهوری در پاسخ به سوال دیگر تجارت‌نیوز در این خصوص که ممکن است آمریکا بعد از این قرارداد کریدور زنگزور را بر روی ایران و مراودات او ببندد، عنوان کرد: «نمی‌تواند ببندد چون اگر این اتفاق رخ دهد به ضرر خود ارمنستان هم هست. حالا قرار است درباره این مسائل بنشینیم و گفت‌وگو کنیم.»

همچنین اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه درباره تحولات در کریدور زنگزور گفت: «بحث مداخلات خارجی خط‌قرمز ما است. به‌هیچ‌عنوان مداخله خارجی و حضور نیرو‌های فرامنطقه‌ای را مفید نمی‌دانیم و معتقدیم که این موضوع موجب پیچیدگی‌های ژئوپلیتیک می‌شود.»

سخنگوی وزارت خارجه در ادامه افزود: «مقامات ارمنستان صراحتاً به ما اعلام کردند که بازسازی این مسیر ریلی با مشارکت شرکت‌های ارمنستانی و یک شرکت آمریکایی که طبق قوانین ارمنستان ثبت می‌شود، صورت خواهد گرفت. طبق این ماده، هیچ نیروی نظامی خارجی در امتداد مرز‌های ارمنستان و آذربایجان مستقر نخواهد شد.»

سفر پزشکیان به ایروان؛ پیام عملی تهران

هم‌زمان با بحث‌ها، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، روز سه‌شنبه ۲۸ مردادماه به ارمنستان سفر کرد و در دیدار با مقامات ایروان چند قرارداد اقتصادی و همکاری امضا کرد. این سفر در فضای سیاسی ایران به عنوان علامتی از پافشاری تهران بر روابط نزدیک با ارمنستان تفسیر شده است.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور هم بعد از نشستی ۹۰ دقیقه‌‌ای با پاشنیان، نخست‌وزیر ارمنستان در جریان این سفر در حساب کاربری خود در شبکه ایکس نوشت: «در نشست با نخست‌وزیر ارمنستان تاکید کردم باور دولت جمهوری اسلامی ایران حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان و تداوم روابط صمیمانه میان دو کشور است و نگرانی‌های ما در ارتباط با حضور نیروهای ثالث در نزدیکی مرزهای مشترک باید به‌طور کامل برطرف شود.»

از طرفی به نظر می‌آید دولت چهاردهم بعد از اینکه در این خصوص با انتقاد گسترده از طرف افکارعمومی مواجه شد، در جریان این سفر که بلافاصله بعد از امضای قرارداد کریدور زنگزور انجام شده است، در تلاش برای اثبات روابط پایدار با ارمنستان است. امضای قراردادهای حمل و نقل و اقتصادی ایران و ارمنستان در جریان این سفر هم نشان‌دهنده همین تلاش است.

دالان زنگزور؛ فرصت یا تهدید؟

گفتنی است که کارشناسان نظرات متفاوتی درباره این توافق‌نامه دارند. برخی، آن را فرصت توسعه تجارت منطقه‌ای می‌دانند؛ برخی دیگر، آن را ابزاری برای افزایش نفوذ ترکیه و آذربایجان و کاهش نقش ایران در کریدور شمال–جنوب تفسیر می‌کنند. در واقع حضور آمریکا در این توافق، از نگاه برخی تحلیلگران، تلاشی برای تنظیم موازنه قدرت به سود آنکارا–باکو و محدود کردن نفوذ ایران در مسیرهای ترانزیتی به اروپا است.

مسیرهای آینده ایران–قفقاز

از طرف دیگر ایران برای حفظ جایگاه خود، بر توسعه مسیرهای جایگزین از جمله تقویت کریدور شمال–جنوب، اتصال ریلی و جاده‌ای به ارمنستان و استفاده از بنادر خزر برای رسیدن به روسیه متمرکز شده است.

توافق زنگزور، آزمونی تازه برای دیپلماسی و ژئوپلیتیک ایران است. در حالی که شهروندان با دیده تردید به آن نگاه می‌کنند، دولت سعی دارد با بهره‌گیری از ابزارهای سیاسی و اقتصادی، اطمینان دهد که منافع ملی کشور محفوظ خواهد ماند.