دماوند بیدار می‌شود؟/ لرزه‌ها و گازهای گوگردی قله؛ نشانه فوران یا حیات طبیعی؟

آتشفشان دماوند، غول خفته‌ی البرز، در ماه‌های گرم تابستان به‌ویژه مرداد و شهریور، با پدیده‌هایی چون ابر، بخار و جریان‌های گل‌آلود لاهار توجه‌ها را به خود جلب کرده است. آیا این فعالیت‌ها نشانه‌ای از بیداری این آتشفشان است یا صرفاً بخشی از طبیعت پویای آن؟

به گزارش خبرآنلاین، در گفت‌وگویی با مهدی زارع، زمین‌شناس و استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، زوایای مختلف این پدیده‌ها و وضعیت کنونی دماوند بررسی شده است؛ که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید: 

درباره وضعیت ابر، بخار و جریان آب در قله دماوند در ماه‌های مرداد و شهریور بیشتر توضیح می‌دهید؟ 

در ماه‌های مرداد تا شهریور، ابرها و دود و جریان گل و لای -لاهار- بیشتری در اطراف دماوند گزارش شده است. امسال در تابستان ۱۴۰۴ نیز گاه چنین شده است. دماوند به طور مداوم مه دود تولید نمی‌کند، دودخانه‌های آن گازهای گوگردی آزاد می‌کنند که می‌توانند به عنوان مه تلقی شوند. گازهای گوگردی که می‌توانند بوی تخم مرغ گندیده بدهند، گاهی اوقات می‌توانند به ظاهری مه‌آلود یا مه دود مانند در اطراف قله کمک کنند. بادهای غالب می‌توانند این گازها را به ویژه از غرب در اطراف قله پخش کنند. اگرچه پوشش ابر یک مسئله در تمام طول سال نیست. در ماه‌های تابستان، هوا عموماً گرم‌تر می‌شود و جو کمتر متلاطم می‌شود. این ماه‌ها زمان محبوبی برای کوهنوردی هستند، زیرا برف‌ها ذوب می‌شوند، هوا گرم می‌شود. 

این لاهار چیست و چگونه در دماوند شکل می‌گیرد؟ 

لاهار جریانی گل‌آلود از بقایای آتشفشانی است که از آب و مواد سنگی (خاکستر، تخته سنگ و غیره) تشکیل شده و به سرعت در دامنه‌های آتشفشان حرکت می‌کند. این جریان‌ها می‌توانند به دلیل ذوب برف و یخ، باران‌های سیل‌آسا بر روی رسوبات آتشفشانی یا زمینلغزش تشکیل شوند. در ماه‌های تابستان برف و یخ روی آتشفشان‌های ذوب و آب مورد نیاز برای تشکیل لاهار آزاد می‌شود. لاهار پدیده‌ای بسیار مخرب است که قادر به طی مسافت‌های طولانی و دفن هر چیزی در مسیر خود است و آن‌ها را به یکی از جدی‌ترین تهدیدات مرتبط با آتشفشان‌ها تبدیل می‌کند. 

منطقه خاصی هم در اطراف دماوند بیشتر تحت تأثیر لاهار قرار می‌گیرد؟ 

دره گزانه –گزنک– محلی است که معمولاً با جریان گل‌آلود دامنه دماوند –لاهار– به ویژه در شهریور ماه شناخته می‌شود. لاهار ترکیبی از آب و بقایای آتشفشانی در اندازه‌های مختلف، از خاکستر گرفته تا تخته سنگ‌هایی با قطر بیش از یک متر است. در ۷ شهریورماه ۱۳۹۷، سیل مخربی در مسیر دره «گزنک» به قله دماوند (دره «تلو») رخ داد که تا دو روز بعد از آن نیز ادامه داشت. این سیل در روستای «گزانه» موجب تخریب کامل پارک این مرکز جمعیتی شد و با گذر از روستای «گزانه» و تخریب دیواره آبراهه، در تلاقی با رود «هراز» و مسیر جاده هراز، به باغات منطقه گزنک آسیب وارد کرد. مسیر عبوری سیل، دره نه چندان وسیع گزنک به قله «دماوند» در محدوده بخش «لاریجان» استان مازندران است. این مسیر، راه دسترسی به قله دماوند از یال شرقی است که به حالت کمانی از قله به سمت شرق و جنوب شرق تا جاده هراز و رودخانه هراز ادامه دارد. 

وضعیت آتشفشانی دماوند در حال حاضر چگونه است و آیا فعالیت‌های آن، خطر فوران را به دنبال دارد؟ 

دماوند یک آتشفشان چینه‌ای (stratovolcano) است که در حال حاضر خواب (dormant) محسوب می‌شود، نه خاموش. خواب بودن به این معنی است که فعالیت‌های آن به صورت کامل متوقف نشده و امکان فوران مجدد در آینده وجود دارد. دماوند دو مخروط شمالی –قدیمی‌تر- و جنوبی -جدیدتر- دارد. فعالیت‌هایی مانند خروج دود، بخار و رخداد زلزله‌های کوچک نشانه‌هایی از فعالیت‌های آتشفشانی هستند که در یک آتشفشان خواب طبیعی است. آنچه از دهانه قله دماوند دیده می‌شود، بیشتر بخارآب و گازهای آتشفشانی هستند. این گازها شامل بخار آب (H₂O)، دی‌اکسید کربن (CO₂) و گازهای گوگردی مانند H₂S و SO₂ هستند. این گازها از شکاف‌ها و دهانه‌های فرعی (fumaroles) -فورمرول‌ها در نزدیکی قله به بیرون متصاعد می‌شوند. وجود این گازها به این معنی است که در ژرفای کوه، هنوز ماگما و فعالیت‌های گرمایشی وجود دارد. 

لرزه‌های اطراف دماوند چه علتی دارند؟ آیا خطری هم ایجاد می‌کنند؟ 

لرزه‌های خفیفی که گاهی در اطراف دماوند گزارش می‌شوند، اغلب زلزله‌های زمین‌ساختی هستند که به دلیل جابه‌جایی گسل‌های موجود در منطقه البرز رخ می‌دهند. با این حال، لرزه‌های خفیف آتشفشانی نیز می‌توانند به دلیل حرکت ماگما یا گازها در داخل پوسته کوه ایجاد شوند. این لرزه‌ها معمولاً ضعیف‌تر از لرزه‌های زمین‌ساختی هستند و اغلب توسط مردم حس نمی‌شوند، اما در دستگاه‌های لرزه‌نگاری ثبت می‌شوند. 

ویژگی‌های محفظه ماگمایی دماوند شامل چیست و چه اهمیتی از نظر انرژی زمین‌گرمایی دارد؟ 

با استفاده از داده‌های لرزه‌نگاری، گرانش و مغناطیسی نشان داده شده که محفظه ماگما در زیر سامانه آتشفشانی دماوند در ژرفای نسبتاً کمی قرار دارد. محفظه ماگما بین ۲ تا ۵ کیلومتری زیر سطح زمین واقع شده است و هسته آن احتمالاً از ماگمای مذاب در ژرفای بین ۳ تا ۴.۵ کیلومتری قرار دارد. بنابراین محفظه ماگما بسیار به سطح زمین نزدیک است و از دیدگاه انرژی زمین‌گرمایی یکی از بهترین محل‌ها برای تولید انرژی پاک و تجدیدپذیر است. 

محفظه اتاق ماگمایی دماوند توده‌ای به پهنای حدود ۱۰ کیلومتر است. ژرفای پوسته زیر آتشفشان دماوند از تقریباً حدود ۴۶ تا ۴۸ کیلومتر است. تحلیل‌های دقیق لرزه‌ای البرز مرکزی و دماوند، تغییرات در عمق موهو را نشان داده است که مرز بین پوسته و گوشته بالایی را مشخص کرده است. 

با توجه به فعالیت‌های کنونی دماوند، آیا نیازی به پایش مداوم این آتشفشان وجود دارد؟ 

در حالی که این آتشفشان در حال حاضر خاموش است، وجود دودخان‌ها (دریچه‌های بخار) و چشمه‌های آب گرم نشان می‌دهد که توده ماگمای داغ وجود دارد. هرچند که فعالیت‌های کنونی دماوند مانند فوران‌های شدید نیست، اما پایش و رصد مستمر آن ضروری است. دود، بخار و لرزه در دماوند نشانه‌هایی از فعالیت‌های زمین‌گرمایی و ادامه حیات این آتشفشان هستند، نه الزاماً علائمی از یک فوران قریب‌الوقوع.