صنعت لوازم خانگی پیشران توسعه اقتصاد غیرنفتی

یادداشت مهمان|

یک کارشناس اقتصادی می‌گوید: پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق برجام و ترک ناگهانی بازار ایران از سوی دو برند خارجی صنعت لوازم خانگی، بسیاری تصور کردند این صنعت وارد دوره‌ای از رکود و عقب‌ماندگی خواهد شد، اما صنعتگران ایرانی این تهدید را به فرصتی تاریخی برای بازآفرینی صنعتی بدل کردند؛ به‌طوری که کشورمان از یک بازار مصرفی و مونتاژکار، به یکی از قطب‌های تولید لوازم خانگی در منطقه تبدیل شده است.

طه شاطری کارشناس اقتصادی در یادداشتی درباره توسعه اقتصاد غیرنفتی نوشت: 

سال ۱۳۹۷، نقطه عطفی در تاریخ صنعت لوازم خانگی کشورمان بود، چراکه پیرو خروج یک‌طرفه آمریکا از توافق برجام، شرکت‌های خارجی فعال در بازار لوازم خانگی ایران — که سال‌ها از مزایای حضور در این بازار بهره می‌بردند — با بی‌اعتنایی به تعهدات خود، کشورمان را ترک کردند. در نگاه نخست، این خروج می‌توانست شوکی سنگین به بازار مصرف و تولید داخلی وارد کند، اما برخلاف پیش‌بینی‌ها، این رویداد به جرقه‌ای برای شکل‌گیری یک تحول درونی بدل شد و مسیر این صنعت را از «وابستگی» به «خوداتکایی» تغییر داد.

تا نیمه نخست دهه ۹۰ شمسی، بیش از ۸۵ درصد نیاز صنایع لوازم خانگی کشورمان از محل واردات تأمین می‌شد. در چنین شرایطی، صنعتگران و تولیدکنندگان لوازم خانگی که تا پیش از آن، صرفاً سهم حدود ۱۵ درصدی از بازار داشتند، با خروج شرکت‌های خارجی، در برابر چالشی بزرگ، اما فرصتی تاریخی قرار گرفتند.

در سال‌های پیش از ۱۳۹۷، بخش عمده‌ای از صنعت لوازم خانگی کشور درگیر مونتاژ قطعات وارداتی بود و عمق ساخت داخل در بسیاری از محصولات از ۳۰ درصد فراتر نمی‌رفت. ابتدا خروج شرکت‌های خارجی، در تأمین قطعات و فناوری خلأ ایجاد کرد، اما هم‌زمان انگیزه‌ای قوی برای سرمایه‌گذاری در تحقیق، توسعه و تولید بومی به وجود آورد.

رشد سه‌برابری تولید در کمتر از هفت سال

به روایت آمار رسمی، میزان تولید لوازم خانگی در کشور از حدود ۷ میلیون دستگاه در سال‌های پیش از ۱۳۹۷، امروز به مرز ۲۰ میلیون دستگاه در سال رسیده است. این جهش خیره‌کننده، حاصل افزایش ظرفیت تولید کارخانه‌ها و نتیجه تعمیق ساخت داخل در زنجیره تأمین و ارتقای فناوری در خطوط تولید است.

امروزه، در بسیاری از محصولات از جمله اجاق گاز و کولر تا ۱۰۰ درصد و در برخی مدل‌های یخچال و ماشین لباسشویی، سهم قطعات داخلی از مرز ۹۰ تا ۹۵ درصد گذشته است. همچنین باید یادآور شد که پیش از سال ۱۳۹۷ اساساً برخی از محصولات لوازم خانگی مانند ماشین ظرفشویی، کولر گازی و بخشی از لوازم خانگی کوچک در کشور تولید نمی‌شدند، اما اکنون سهم قابل توجهی از این محصولات نیز در داخل کشور تولید می‌شود.

به گفته فعالان این صنعت، این سطح از خودکفایی سالانه از خروج دست‌کم ۲.۵ میلیارد دلار ارز از کشور جلوگیری می‌کند. از سوی دیگر، این دستاورد باعث شده است تا ایران از یک واردکننده بزرگ لوازم خانگی، به صادرکننده منطقه‌ای تبدیل شود.

فراتر از یک بخش تولیدی

صنعت لوازم خانگی، فقط مجموعه‌ای از کارخانه‌های تولید یخچال و تلویزیون نیست؛ بلکه به تعبیر دقیق‌تر، یکی از «لنگر‌های ثبات اقتصادی و اجتماعی» کشور به شمار می‌آید، چراکه این صنعت با تأمین کالا‌های ضروری برای خانوارها، نقشی مستقیم در کنترل تورم روانی و ارتقای کیفیت زندگی دارد.

در بُعد اقتصادی، نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر به‌صورت مستقیم در این صنعت اشتغال دارند و صد‌ها هزار شغل دیگر در زنجیره‌های تأمین، خدمات پس از فروش، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و فروشگاه‌های مرتبط به آن وابسته است. از این‌رو، هرگونه تحول یا رکود در این بخش، تأثیر مستقیمی بر وضعیت اشتغال و معیشت جامعه بر جای می‌گذارد.

توسعه و گستردگی خدمات پس از فروش در این صنعت نیز یکی از شاخص‌های رشد کیفی محسوب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که در برخی از برند‌های ملی، خدمات پس از فروش در سراسر کشور و به‌صورت ۲۴ ساعته انجام می‌شود. همچنین تولیدکنندگان بزرگ با تکیه بر ثبات کیفیت و خودباوری کیفی، در مواردی امکان بازگشت بدون قید و شرط محصول تا دو ماه پس از مصرف را برای مشتریان فراهم کرده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که صنعت داخلی نه‌تنها به کیفیت استاندارد، بلکه به سمت قابلیت اطمینان و حفظ کیفیت در طول عمر محصول حرکت کرده است.

به همین دلیل، کارشناسان اقتصادی از صنعت لوازم خانگی به‌عنوان یکی از ستون‌های اقتصاد غیرنفتی کشور یاد می‌کنند؛ صنعتی که ضمن برخورداری از ظرفیت بالای اشتغال‌زایی، قادر است بخش‌های مهمی از اقتصاد داخلی مانند فلزات، پتروشیمی، الکترونیک و فناوری‌های نو را فعال و پویا نگه دارد.

پیشران خودکفایی فناورانه

تحولی که از سال ۱۳۹۷ در این صنعت آغاز شد، نشانه تغییر پارادایمی در نگرش صنعتی کشور بود. این تحول از «مدیریت بحران» فراتر رفت و به سمت «برنامه‌ریزی راهبردی برای خوداتکایی فناورانه» حرکت کرد. در این مسیر، شرکت‌های ایرانی با تمرکز بر توسعه فناوری‌های پایه در حوزه‌های الکترومکانیک، متالورژی، قالب‌سازی، تزریق پلاستیک و طراحی صنعتی، توانستند بخش اعظم نیاز خود را از داخل تأمین کنند.

امروزه، در بسیاری از خطوط تولید یخچال و ماشین لباسشویی، قطعات حیاتی مانند کمپرسور و برد‌های الکترونیکی نیز در داخل کشور طراحی و ساخته می‌شود. در حوزه‌های پیشرفته‌تر همچون نیمه‌هادی‌ها، اینورتر‌ها و پنل‌های تلویزیون‌های هوشمند نیز شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یافته‌اند. تولید کمپرسور‌های فوق کم‌مصرف و تلویزیون‌های هوشمند با پنل بومی، از جمله دستاورد‌های شاخص این دوره است که نشان از حرکت صنعت به سوی فناوری‌های نوین دارد.

تصویری از صنعت در قاب آمار

اکنون صنعت لوازم خانگی ایران با گردش مالی سالانه حدود ۶ میلیارد دلار، در ردیف صنایع بزرگ کشور قرار دارد. ارزش صادرات این بخش نیز از مرز ۴۰۰ میلیون دلار در سال گذشته عبور کرده است؛ رقمی که نشان‌دهنده ظرفیت بالای ایران برای حضور در بازار‌های منطقه‌ای و حتی رقابت جهانی است.

کشور‌های همسایه از جمله عراق، سوریه، افغانستان و حتی برخی کشور‌های اروپایی، مقصد اصلی صادرات لوازم خانگی ایرانی هستند. تولیدکنندگان داخلی با تکیه بر قیمت رقابتی و خدمات پس از فروش مناسب، موفق شده‌اند سهم خود را در بازار‌های منطقه‌ای افزایش دهند.

سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده توسط بخش خصوصی، همراه با سیاست‌های هوشمندانه مدیریت واردات، زمینه‌ساز این جهش شده است. محدودسازی واردات محصولات نهایی و حمایت هدفمند از واردات مواد اولیه و فناوری، به تقویت تولید داخلی انجامیده است.

تهدید‌های پنهان در مسیر رشد

با وجود این دستاوردها، صنعت لوازم خانگی کشور همچنان با چالش‌های مهمی روبه‌رو است. نخستین تهدید، قاچاق سازمان‌یافته کالا است که بنا بر برآوردها، حدود یک‌چهارم بازار داخلی را در اختیار دارد. ورود بی‌ضابطه کالا‌های قاچاق، ضمن آسیب به تولیدکنندگان داخلی، موجب خروج بی‌رویه ارز و کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در بخش تولید می‌شود.
تهدید دوم، موانع ساختاری داخلی از جمله ناترازی انرژی، دیوان‌سالاری پیچیده ارزی، دشواری‌های نقل‌وانتقال مالی و نبود نظام مالیاتی شفاف است. این عوامل، هزینه تولید را افزایش داده و توان رقابت را کاهش می‌دهند.

اما شاید مهم‌ترین چالش، فعالیت گروه‌های ذی‌نفع در واردات باشد که با فشار‌های پنهان و آشکار، تلاش می‌کنند مسیر بومی‌سازی صنعت را متوقف یا کند کنند. این گروه‌ها، که منافع خود را در واردات کالا‌های خارجی جست‌و‌جو می‌کنند، در پی بازگشایی دوباره بازار ایران به روی برند‌های خارجی هستند؛ امری که در صورت تحقق، می‌تواند بخش قابل توجهی از زحمات و سرمایه‌گذاری‌های سال‌های اخیر را تهدید کند.

فرصت طلایی برای برنامه‌ریزی راهبردی

اکنون که صنعت لوازم خانگی کشور مرحله نخست خودکفایی را با موفقیت پشت سر گذاشته است، زمان آن فرا رسیده تا از تفکر «مدیریت بحران» عبور کرده و وارد مرحله «برنامه‌ریزی راهبردی بلندمدت» شود. این مرحله، مستلزم سیاست‌گذاری دقیق در حوزه تحقیق و توسعه، صادرات، برند‌سازی جهانی و ارتقای بهره‌وری است.
تجربه کشور‌های صنعتی نشان می‌دهد که حمایت از تولید داخلی، تنها در کوتاه‌مدت کافی نیست. آنچه اهمیت دارد، ایجاد زیست‌بوم پایدار برای نوآوری، رقابت سالم و دسترسی به بازار‌های جهانی است. برای تحقق این هدف، باید ارتباط دانشگاه و صنعت تقویت، زیرساخت‌های تولید فناورانه گسترش، و نظام تعرفه‌ای کشور به‌گونه‌ای تنظیم شود که تولید داخلی قدرت رقابت واقعی پیدا کند.

جمع‌بندی

تحول صنعت لوازم خانگی در سال‌های اخیر، نمونه‌ای کم‌نظیر از تبدیل تهدید به فرصت است. خروج برند‌های خارجی در سال ۱۳۹۷، به‌جای آنکه ضربه‌ای کاری به تولید ملی وارد کند، زمینه‌ساز جهشی تاریخی شد. امروز، این صنعت ضمن آنکه نیاز داخلی را با کیفیت مطلوب تأمین می‌کند، با صادرات فزاینده نیز نقش فعالی در توسعه اقتصادی کشور بر عهده دارد. حفظ و تداوم این دستاورد، نیازمند نگاه بلندمدت، سیاست‌گذاری هوشمند و مبارزه جدی با قاچاق و واردات بی‌ضابطه است.

انتهای پیام/