در حالی‌که نشانه‌های بحران آب از فرونشست‌های عمیق تا کاهش ۴۰ درصدی بارش، هر روز پررنگ‌تر می‌شود، سه کارشناس برجست آب، اقلیم و حکمرانی در میزگرد ایسنا تأکید کردند ایران نه در آستانه بحران، بلکه «در دل آن» قرار دارد؛ بحرانی که ریشه‌های آن را در تغییرات اقلیمی، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، ضعف پنج دهه‌ای مدیریت آب و الگوی نادرست کشت باید جست‌وجو کرد و اگر اصلاحات فوری انجام نشود، تبعات آن تا سال‌های ۱۴۰۷ و ۱۴۰۸ از حوزه اقتصاد و محیط‌زیست فراتر رفته و به امنیت، سلامت و حتی سکونت‌پذیری شهرهای بزرگ خواهد رسید.
به گزارش ایسنا، درحالی‌که شایعات و تحلیل‌های پراکنده درباره کمبود آب هر روز پررنگ‌تر می‌شود، سه کارشناس برجسته حوزه آب، اقلیم و مدیریت منابع در میزگرد ایسنا تصویر مشترکی ترسیم کردند: «ایران دیگر در آستانه بحران نیست؛ در دل آن است. از کاهش ۳۰ تا ۴۰ درصدی بارش طی پنج سال، برداشت گسترده و بی‌ضابطه از آبهای زیرزمینی و فرونشست‌های عمیق در تهران گرفته تا ضعف پنج‌دهه‌ای در حکمرانی آب، دیپلماسی شکننده با همسایگان و الگوی کشتی که هیچ نسبتی با واقعیت اقلیمی کشور ندارد؛ هر سه محقق تأکید کردند که زنجیره‌ای از تصمیم‌های غلط، فشارهای اقلیمی جهانی و مصرف افسارگسیخته ما را وارد دوره‌ای کرده که به‌گفته متخصصان «بازی دومینو»ی تبعات آن تازه از سال‌های ۱۴۰۷ و ۱۴۰۸ آشکار خواهد شد.
آنها هشدار می‌دهند اگر اصلاحات فوری در مدیریت منابع، الگوی کشت و ساختار اداره آب رخ ندهد، بحران نه‌تنها در مرزهای اقتصادی و زیست‌محیطی باقی نمی‌ماند، بلکه به امنیت، سلامت و حتی سکونت‌پذیری شهرهای بزرگ گره خواهد خورد.
آنچه که در ذیل تقدیم می‌شود، دیدگاه دکتر مهدی زارع استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، دکتر رضا سپهوند دبیر کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی و دکتر لیاقتی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی است در پاسخ به سؤال ابعاد بحران آب در کشور، اینکه چگونه ایران می‌تواند از این پیچ بحران به سلامت عبور کند.
ورود ایران به ششمین سال خشکسالی
دکتر مهدی زارع، استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در میزگرد بررسی بحران آب که در استودیو خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) برگزار شد با اشاره به کاهش مستمر بارش‌ها در کشور، گفت: کاهش بارندگی به‌دلیل تداوم خشکسالی و همچنین ضعف در به‌کارگیری روش‌های علمی در مدیریت منابع آب، کشور را وارد شرایط نگران‌کننده‌ای کرده است.
وی با یادآوری سال آبی ۹۸–۱۳۹۷ که یکی از سال‌های پربارش کشور بود و سیلاب فروردین ۹۸ در ۱۹ استان رخ داد، اظهار کرد: پس از آن سال، عملاً به‌صورت پی‌درپی با کمبود بارش روبرو بوده‌ایم. سال آبی ۵–۱۴۰۴ ششمین سالی است که متوسط بارندگی کشور به‌طور قابل توجهی کمتر از میانگین بلندمدت ۵۰ ساله ثبت می‌شود.سال آبی ۵–۱۴۰۴ ششمین سالی است که متوسط بارندگی کشور به‌طور قابل توجهی کمتر از میانگین بلندمدت ۵۰ ساله ثبت می‌شود.
زارع افزود: در پنج سال گذشته بارندگی سالانه تقریباً همواره زیر ۲۰۰ میلی‌متر بوده و در برخی سال‌ها این مقدار به حدود ۱۵۰ میلی‌متر رسیده است و این در حالی است که در سال‌های نسبتاً پربارش، متوسط بارندگی کشور حدود ۲۵۰ میلی‌متر است. بنابراین اکنون با کاهش حدود ۳۰ تا ۴۰ درصدی بارش نسبت به دوره‌های نرمال مواجه هستیم.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به افزایش تعداد مصرف‌کنندگان آب، توضیح داد: جمعیت ایران در سال ۱۴۰۴ حدود ۸۸ میلیون نفر برآورد می‌شود و اگر ۵ تا ۷ میلیون مهاجر، چه مجاز و چه غیرمجاز را نیز در نظر بگیریم، تعداد ساکنان کشور به حدود ۹۵ میلیون نفر می‌رسد. این در حالی است که این جمعیت واقعی معمولاً در آمار رسمی منعکس نمی‌شود؛ زیرا آمار رسمی فقط مبتنی بر افراد دارای مدارک هویتی است، در حالی که همه مصرف‌کنندگان آب الزاماً دارای شناسنامه و کارت ملی نیستند و در آمارها ثبت نشده‌اند.جمعیت ایران در سال ۱۴۰۴ حدود ۸۸ میلیون نفر برآورد می‌شود و اگر ۵ تا ۷ میلیون مهاجر، چه مجاز و چه غیرمجاز را نیز در نظر بگیریم، تعداد ساکنان کشور به حدود ۹۵ میلیون نفر می‌رسد. همه مصرف‌کنندگان آب الزاماً دارای شناسنامه و کارت ملی نیستند و در آمارها ثبت نشده‌اند.
وی با تاکید بر اینکه خشکسالی در کشور تنها در سطح هواشناسی و کشاورزی باقی نمانده و در بسیاری مناطق وارد مراحل اقتصادی و اجتماعی شده است، ادامه داد: در برخی حوزه‌ها مانند دریاچه ارومیه و تالاب هامون، حتی نشانه‌های خشکسالی اکولوژیک مشاهده می‌شود؛ به این معنا که برخی گونه‌ها از محیط حذف شده‌اند و یا می‌شوند و این موضوع در بلندمدت مشکلات جدی برای تنوع زیستی و محیط‌زیست کشور ایجاد خواهد کرد.
زارع با بیان اینکه آثار خشکسالی در شهرها هنوز به‌طور کامل آشکار نشده است، گفت: یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها تهران است. بیش از یک سال است گزارش‌هایی درباره فرونشست زمین در منطقه ۱۸ منتشر می‌شود که مقدار فرونشست بین ۱۸ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال گزارش شده است؛ پدیده‌ای که بخشی از تبعات مستقیم خشکسالی و برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی است.
برداشت ۷۰ درصدی آبهای زیر زمینی در ۶ ماه نخست سال
این استاد حوزه مخاطرات با بیان اینکه از سال گذشته شمار قابل‌توجهی چاه عمیق وارد مدار تأمین آب شده است؛ یادآور شد: حدود ۵۰ حلقه چاه جدید فعال شده که ۴۹ حلقه از آنها دارای مجوزند و برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که در مجموع نزدیک به ۱۰۰ حلقه چاه جدید برای برداشت آب اضافه شده است. طبق آمارها یک و ۲ دهم میلیارد متر مربع نیاز آبی تهران است و آمارهای رسمی می‌گویند که ۵۰ درصد از این میزان از آبهای زیر زمینی تامین می‌شود، ولی برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد در ۶ماه اول سال این سهم برای تهران و البرز حتی بالاتر و حدود ۷۰ درصد بوده است.
وی با بیان اینکه برداشت‌های فعلی از آبهای زیرزمینی در حدود ۶۷۰۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد می‌شود، افزود: اگر این روند را به‌صورت تجمعی در بازه‌ای مانند ۱۰ سال بررسی کنیم، حجم قابل‌توجهی در حدود ۶ تا هفت میلیارد مترمکعب را نشان می‌دهد که بخش مهمی از این برداشت‌ها مربوط به مناطق مسکونی پُرشمار است؛ منطقه ۱۸ تهران نمونه‌ای است که خانه‌های مردم در آن واقع شده و فرونشست می‌تواند به سازه‌ها و زندگی ساکنان آسیب جدی وارد کند.برداشت‌های فعلی از آبهای زیرزمینی در حدود ۶۷۰۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد می‌شود.
وی تاکید کرد: تهران کم آب است و آب سدها در سال جاری به خشکی کامل کشیده شده است و در حالی از انتقال آب صحبت می‌شود که آب مورد نیاز شهرهای اطراف از طریق انتقال آب تامین می.شود. شهرهایی مانند پرند و پردیس با انتقال آب تامین شده، یعنی مقدار آبی که انتقال می‌یابد به شهرهای اطراف هدایت می‌شود و اینها به اجبار صورت می‌گیرد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی هشدار داد: اگر روند برداشت فعلی ادامه یابد و برنامه‌ریزی در مدیریت منابع آب اصلاح نشود، در برخی نقاط شهری چاره‌ای جز قطع یا محدودسازی برنامه‌ریزی‌شده آب وجود نخواهد داشت که این امر نیازمند اقدام فوری از سوی دستگاه‌های مسئول و به‌کارگیری روش‌های علمی در مدیریت منابع آب است.
مشاهده تبعات خشکسالی کنونی در سال ۱۴۰۸
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، با اشاره به شرایط بحرانی منابع آب کشور گفت: بخش‌هایی از سرزمین عملاً به خشکی کامل رسیده‌اند. انتقال آب از حوزه‌های دیگر و از جمله انتقال از سد طالقان با وجود مشکلات خود طالقان همچنان ادامه دارد و بسیاری از شهرهای پیرامونی، از جمله پردیس، با اتکا به آب انتقالی اداره می‌شوند. عملاً هر مقدار آبی که در دسترس است، از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌شود تا نیازهای مصرفی همان منطقه تأمین شود و این جابه‌جایی‌ها اجباراً انجام می‌گیرد.
وی ادامه داد: خشکسالی که در سال‌های ابتدایی خود آغاز شد، تبعاتش از سال‌های ۱۴۰۷ و ۱۴۰۸ به‌تدریج خود را نشان خواهد داد؛ تبعاتی مانند آلودگی شدید آبهای زیرزمینی، بروز فرونشست‌های متفاوت یا تغییر شکل‌های بزرگ در سطح زمین که می‌تواند به خانه‌های مردم آسیب وارد کند و کاهش نفوذپذیری خاک در گستره‌های وسیع.
زارع با اشاره به پیامدهای برداشت سنگین از آبهای زیرزمینی، گفت: وقتی در یک بازه تقریباً د۱۰ ساله حدود ۶ تا هفت میلیارد مترمکعب آب از لایه‌های زیرزمینی خارج می‌شود، این حجم عظیم برداشت پیامدهای زمین‌شناختی قابل‌توجهی دارد و یک نگرانی شخصی و تخصصی من در این حوزه، تأثیر این برداشت‌ها بر گسل‌های فعال است. از نظر تئوریک نشان داده‌ایم که این میزان افت سطح آب می‌تواند بر گسل‌های فعال تهران نیز اثر بگذارد. کشور در مسیری مشابه «بازی دومینو» وارد چرخه‌ای از پیامدهای پی‌درپی خشکسالی شده است، یکی پس از دیگری این عیوب اثر می‌گذارند و تبعات واقعی هنوز آشکار نشده‌اند، اما از یکی دو سال آینده بروز آنها جدی‌تر خواهد شد.
حجم عظیم برداشت از آبهای زیرزمینی و افت سطح آب می‌تواند بر گسل‌های فعال تهران اثر بگذارد. کشور در مسیری مشابه «بازی دومینو» وارد چرخه‌ای از پیامدهای پی‌درپی خشکسالی شده است که از یکی دو سال آینده بروز آنها جدی‌تر خواهد شد.
تغییر مدار زمین در کنار عدم مدیریت ما در مصرف آب
رضا سپهوند، دبیر کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز مهمان دیگر میزگرد ایسنا بود. دکتر سپهوند در این میزگرد گفت: می‌خواهم از منظر دیگری به موضوع خشکسالی نگاه کنم. مدار زمین به‌تدریج تغییر می‌کند و این تغییرات، زاویه تابش خورشید و الگوی گرمایش را در مناطق مختلف زمین تحت تأثیر قرار می‌دهد. پدیده گلخانه‌ای نیز که با افزایش سریع گازهای گلخانه‌ای تشدید شده و با وجود کنوانسیون‌های محیط‌زیستی، جهان هنوز نتوانسته جلوی گسترش آن را بگیرد. نتیجه این روند، گرم شدن کره زمین است.
وی با بیان اینکه اثر این گرمایش در مناطق مختلف متفاوت است؛ ادامه داد: در منطقه‌ای مانند کشور آمریکا به صورت طوفان‌های شدید ظاهر می‌شود، در اروپا با افزایش تبخیر آبهای اقیانوسی و در خاورمیانه که اساساً منطقه‌ای خشک بوده به ویژه فلات مرکزی ایران، به شکل خشکسالی مطلق نمایان شده است. یکی از عوامل اصلی خشکسالی و بحران کنونی، همین تغییرات گسترده اقلیمی است. میانگین بارش امسال نسبت به سال گذشته ۸۴ درصد کاهش یافته است.
وی حکمرانی آب را از دیگر دلایل بحران کنونی کشور دانست و تصریح کرد: با وجود قانون توزیع عادلانه آب مصوب سال ۱۳۶۱ مجلس شورای اسلامی که ۵۲ ماده و ۲۷ تبصره داریم و به طور جامع به موضوع آب پرداخته است، ولی دولت‌ها این قانون را اجرا نکرده‌اند. طبق اصل ۴۵ قانون اساسی، حکمرانی بر آب از بر تا رودخانه‌ها، سراب‌ها، چشمه‌ها و آبهای زیرزمینی کاملاً بر عهده دولت است و دولت باید مدیریت می‌کرد. ولی پس از پنج دهه، از دوران اصلاحات ارضی تا امروز، به این وضعیت بحرانی رسیده‌ایم.
ریشه بحران امروز ما در سیاست‌های غلط
سپهوند بخش بزرگی از بحران کنونی را به دلیل سیاست‌های غلط دانست و ادامه داد: این سیاست‌های نادرست به چند دلیل بوده: نخست، ضعف قانون‌گذاری و عدم دقت قانونگذاران در موضوع حکمرانی آب، موضوع دوم، فشارهای سیاسی و منطقه‌ای که سبب اجرای نادرست سیاست‌ها شده است؛ نمونه بارز، انتقال آبهای بین‌حوزه‌ای است در مناطق مختلف از حوزه کرخه و کارون آب را به حوزه‌های دیگر منتقل کردیم. خواستیم بحران را از یک منطقه‌ای حل کنیم، ولی بحران را در منطقه دیگر ایجاد کردیم.
وی نمونه این سیاست‌های غلط را طرح بزرگ قمرود دانست که طی آن ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب به قم منتقل می‌شود؛ آبی که قرار بود برای شرب باشد، اما در قم توسعه صنعتی شدید رخ داده، طرح‌های گلخانه‌ای، فضای سبز، تولید ماهیان خاویاری و… در دل کویر گسترش یافته‌اند.در طرح بزرگ قمرود ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب به قم منتقل می‌شود؛ آبی که قرار بود برای شرب باشد، اما در قم توسعه صنعتی شدید رخ داده، طرح‌های گلخانه‌ای، فضای سبز، تولید ماهیان خاویاری و… در دل کویر گسترش یافته‌اند.
دبیر کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه این سیاست‌ها موجب انتقال جمعیت شده است، افزود: مسئله حکمرانی آب فقط حکمرانی آب نیست؛ بلکه حکمرانی جمعیت نیز هست. چرا باید ۱۵ میلیون نفر در تهران متمرکز شوند؟ اگر این حجم آب به تهران منتقل نمی‌شد و این‌قدر آب زیرزمینی برداشت نمی‌کردیم، چرا باید شهر این‌طور گسترش می‌یافت؟ چرا باید امکانات را به تهران می‌آوردیم تا جمعیت جذب شود و حالا برای تأمین آب آن دچار بحران شویم؟
وی تأکید کرد: بنابراین حکمرانی آب به حکمرانی کل کشور مرتبط است. در مدیریت کلان، همه حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی باید همزمان با موضوع آب دیده شوند؛ چراکه همه اینها با آب درگیرند.
دبیر کمیسیون انرژی مجلس، با اشاره به ساختار مدیریتی و دیپلماسی آب در کشور گفت: در حال حاضر حدود ۲۰ سازمان مرتبط با حوزه آب در کشور فعالیت می‌کنند که این پراکندگی سازمانی به ضعف در مدیریت کلان منجر شده است.
وی با قبول اینکه بخشی از مسئله ریشه در شرایط اقلیمی منطقه دارد، ادامه داد: خشکسالی در خاورمیانه پدیده‌ای تاریخی و دوره‌ای است و وقوع و رفع آن در طول زمان تکرار می‌شود، اما عامل دیگری که امروز ما را درگیر بحران کرده، ضعف دیپلماسی آب است. ما با اغلب کشورهای همسایه در مسئله آب مشکل داریم؛ از افغانستان و ارمنستان تا ترکیه و عراق و این ضعف در دیپلماسی باعث شده حقوق آبی ما در حوزه‌های مرزی حفظ نشود.
سپهوند درباره نقش طرح‌های بالادست در تشدید بحران گفت: در ترکیه دو طرح بزرگ اجرا شده است که بخش عمده‌ای از آنها روی رودخانه ارس قرار دارد. سؤال این است که دیپلماسی ما چرا تا این حد ضعیف عمل کرده که بخش قابل‌توجهی از حق‌آبه‌مان از دست رفته و امروز ما دچار بحران شده‌ایم.
دبیر کمیسیون انرژی مجلس همچنین ریزگردها و خشک شدن تالاب‌ها را از پیامدهای این سیاست‌ها دانست و تأکید کرد: مشکل ریزگردهایی که اکنون از غرب وارد کشور می‌شوند تا حد زیادی به خشک شدن تالاب‌های عراق و بخش‌هایی از داخل کشور برمی‌گردد که عامل آن طرح‌های بالادستی و مدیریت نامناسب منابع آبی در منطقه است. در این زمینه، دیپلماسی آب ما به‌روشنی ناکافی عمل کرده است.
کشت برنج در استان‌هایی با تبخیر بالا
سپهوند با اشاره به سهم بالای مصرف آب در بخش کشاورزی اظهار کرد: بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود؛ آن هم در شرایطی که الگوی کشت در بسیاری از استان‌ها هیچ‌گونه توجیه اقلیمی و مزیتی ندارد. مثلاً در استانی که هیچ مزیتی در تولید برنج ندارد، حدود ۲۵۰ هزار هکتار سطح زیرکشت برنج داریم؛ آن هم در دمای ۵۰ درجه سلسیوس. در چنین اقلیمی باید محصولاتی مانند گندم و ذرت کشت شود، نه اینکه منابع آبی به کشت برنج اختصاص پیدا کند. در استانی که هیچ مزیتی در تولید برنج ندارد، حدود ۲۵۰ هزار هکتار سطح زیرکشت برنج داریم؛ آن هم در دمای ۵۰ درجه سلسیوس. در چنین اقلیمی باید محصولاتی مانند گندم و ذرت کشت شود، نه اینکه منابع آبی به کشت برنج اختصاص پیدا کند.
وی تأکید کرد: در بسیاری از مناطق کشور بحران آب نتیجه فقدان الگوی کشت صحیح است. در اصفهان بخش عمده‌ای از آب صرف کشاورزی می‌شود؛ آن هم کشاورزانی که متأسفانه به مصرف گسترده سموم و کودهای شیمیایی عادت کرده‌اند؛ یعنی موادی که مصرف آب را به‌شدت افزایش می‌دهد. این مشکل فقط محدود به داخل استان‌ها نیست. کشاورزان اصفهان، قم، همدان و چند استان دیگر به سمت کشاورزی فراسرزمینی (خارج از استان) حرکت کرده‌اند و همین امر اکنون استان‌های زاگرس‌نشین را با مسئله جدی کمبود آب روبه‌رو کرده است. حتی در سرچشمه‌ها نیز این نوع کشاورزی ادامه دارد.
سپهوند درباره پیامدهای زیست‌محیطی این روند، خاطر نشان کرد: گذشته از اثرات مخرب زیست‌محیطی، استفاده بی‌رویه از کودها و سموم شیمیایی یکی از عوامل اصلی افزایش موج سرطان در کشور است. وزارت جهاد کشاورزی در دوره‌های مختلف نظارت کافی بر این موضوع نداشته و این روند طی سال‌ها تشدید شده است. این فرآیند موجب شده تا محصولات ما زمانی که به مرزها می‌رسند، به دلیل سطح بالای آلودگی اجازه ورود به بازارهای خارجی را پیدا نمی‌کنند، چون باقی‌مانده سموم آنها بالاست
دبیر کمیسیون انرژی مجلس با انتقاد از تخصیص منابع آبی به محصولات کم‌ارزش، گفت: مصرف آب برای هر محصول مشخص است. چرا باید این منبع باارزش صرف تولید هندوانه یا سیب‌زمینی شود؟ آن هم درحالی‌که بخشی از سیب‌زمینی‌های تولیدی آلوده است. در مصرف عمومی نیز مشکل داریم؛ فرهنگ‌سازی کافی نشده و سرانه مصرف آب در میان مردم ما نسبت به کشورهای پیشرفته و حتی کشورهای درحال‌توسعه همسایه بسیار بالاست؛ در برخی موارد حتی به دو برابر می‌رسد و این نگران‌کننده است.
وی تأکید کرد: حکمرانی آب ایجاب می‌کند که به‌صورت جامع و همه‌جانبه به مسئله نگاه کنیم و همه ابعاد آن را ببینیم تا بتوانیم از این بحران عبور کنیم،
توجه به ردپای آب
در ادامه این میزگرد دکتر هومان لیاقتی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به ابعاد گسترده بحران آب در کشور با بیان اینکه تأکید می‌کنم که مصرف آب در بخش کشاورزی بسیار بالاست، افزود: حتی اگر برخی دوستان در وزارت جهاد کشاورزی معتقد باشند درصد مصرف، کمی کمتر از آمارهای اعلام‌شده است، باز هم واقعیت این است که مصرف آب در کشاورزی بسیار بالاست و بخش عمده آب ایران همچون بسیاری از کشورها، در کشاورزی مصرف می‌شود.
وی برای مقایسه اشاره کرد که در کانادا حدود ۱۲ درصد آب صرف کشاورزی می‌شود؛ اما در کشور ما حدود ۹۰ درصد، در حالی که برخی دیگر آمار ۸۰ درصد را برای کشور مطرح می‌کنند، اما در هر صورت سهم مصرف بسیار بالاست.
لیاقتی ادامه داد: این فقط یک بُعد ماجراست. ما در کنار بحران آب در کشاورزی، در شهرهای بزرگ نیز با یک وضعیت کاملاً متفاوت روبه‌رو هستیم؛ این دو مسئله (مصرف آب در کشاورزی و مصرف آب در شهرها) از هم جداست. اکنون در موضوع آب شهری در شرایط اورژانسی قرار داریم و نیاز به «جراحی» دارد و در سطح ملی نیازمند استراتژی‌های جدید در حکمرانی آب هستیم؛ سال‌ها درباره آن صحبت کرده‌ایم، اما هنوز عملیاتی نشده است. اکنون در موضوع آب شهری در شرایط اورژانسی قرار داریم و نیاز به «جراحی» دارد و در سطح ملی نیازمند استراتژی‌های جدید در حکمرانی آب هستیم؛ سال‌ها درباره آن صحبت کرده‌ایم، اما هنوز عملیاتی نشده است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به تلاش‌های انجام شده از سوی دستگاه‌های مختلف در زمینه کاهش بحران آب، خاطر نشان کرد: این اقدامات جای تشکر دارد، اما در عین حال باید اقدامات را طوری سامان دهیم که فشار مضاعف بر مردم وارد نشود. مردم همین حالا با مشکلات اقتصادی، تورم و آثار شوک‌های مختلف مواجه هستند و اجرای راهکارهای اورژانسی باید با درنظر گرفتن توان مردم باشد.
وی اضافه کرد: مثلاً درباره توزیع تجهیزات کاهنده مصرف آب یا موضوع جریمه‌ها که هزینه‌هایی برای مردم دارد، باید با احتیاط تصمیم‌گیری و درآمدهای واقعی باید در مقابل هزینه‌ها سنجیده شود. ما باید اقداماتی را طراحی کنیم که با سطح درآمد توده مردم همخوانی داشته باشد.
فرهنگ سازی ضرورت اولیه برای کاهش بحران مصرف آب
لیاقتی با تأکید بر ضرورت بازنگری در شیوه مواجهه با بحران آب، خاطر نشان کرد: اقداماتمان باید ساماندهی شود. من نمی‌گویم راه‌حلی وجود ندارد، اما امروز واقعاً نمی‌توانم به شما بگویم در شهرهای بزرگ دقیقاً چه باید کرد. آنچه مسلم است، این است که ما باید به مسئله فرهنگ‌سازی توجه کنیم؛ هرچند یک فرآیند بلندمدت است، اما در شرایط فعلی باید در همه جا درباره مصرف آب به شکل اورژانسی صحبت کرد. صداوسیما، مساجد، حتی مکان‌هایی مثل تئاتر، سینما و کنسرت، همه اینها باید پنج دقیقه از برنامه‌های خود را به آگاهی درباره وضعیت آب در شهر تهران اختصاص دهند. شرایط آب بحرانی است؛ وقتی آب نباشد، بهداشت هم وجود ندارد.
این فعال حوزه محیط زیست با اشاره به ضرورت توجه به پیامدهای زیست‌محیطی بحران آب، یادآور شد: نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم، این است که اکوسیستم شهرهای بزرگی چون تهران، تبریز و مشهد به آب نیاز دارد؛ فقط انسان‌ها نیستند. اکوسیستم به آب وابسته است و جاندارانی که در این اکوسیستم حضور دارند، آب می‌خواهند.
وی درباره موضوع مدیریت فضای سبز شهری، تصریح کرد: مثلاً اگر فردا بگوییم آبیاری فضای سبز را قطع کنیم، با اینکه حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب در تهران صرف فضای سبز می‌شود، این کار پیامد دارد. اگر آب ندهیم، این شهر با آلودگی هوا، نبود تصفیه طبیعی، ریزگردها و مشکلات متعدد مواجه می‌شود. فضای سبز سالانه به‌طور متوسط حدود ۷ نوع گرد و غبار را جذب می‌کند؛ بسته به نوع و گونه گیاهی متفاوت است، اما نقش مهمی دارد.
لیاقتی با تأکید بر اینکه وقتی درباره بحران آب در شهرهای بزرگ صحبت می‌کنیم، فقط مسئله مصرف آب شهروندان یا شهرداری نیست؛ ما درباره اکوسیستم شهری صحبت می‌کنیم و باید همه اجزای آن را در نظر گرفت.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه سخنان خود با اشاره به ریشه‌های وضعیت فعلی آب در تهران، گفت: اینکه چرا این وضع را داریم، از نظر شخص من برمی‌گردد به اینکه ما در برنامه‌ریزی شهری تهران دست بردیم. حالا من نمی‌خواهم وارد جزئیاتش بشوم، اما به نحو بسیار تعرضی خرابش کردیم.
مصرف آب در ایران ۲۵۰ لیتر استاندارد جهانی ۱۳۰ لیتر
وی با اشاره به میزان مصرف آب هر شهروند تهرانی، اضافه کرد: الان هر شهروند تهرانی طبق آمارهای سال گذشته حدود ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند. حالا می‌گویند در اثر صرفه‌جویی‌ها کمی کاهش پیدا کرده، اما همان حدود است و این در حالی است که استاندارد جهانی مصرف آب برای هر شهروند ۱۳۰ لیتر است؛ سازمان بهداشت جهانی می‌گوید ۱۵۰ لیتر با تمام مصارف. کشوری پیشرفته مثل آلمان ۱۲۲ لیتر مصرف می‌کند. پس ما باید دقت کنیم که چگونه می‌توانیم مصرف را پایین بیاوریم؛ نه با جریمه، نه با زور، نه با تحمیل هزینه به مردم. برای تحقق آن در درجه اول نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش صحیح هستیم. آموزش صحیح هم یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد؛ همان‌طور که بارها گفته‌ام.
وی با تاکید بر ضرورت اتخاد اقدامات اورژانسی برای آموزش مصرف آب، ادامه داد: خواهشی که از مردم باید بکنیم، این است که واقعاً در این شرایط بحرانی کمک کنند تا وضعیت تهران به «روز صفر آب» مثل کیپ‌تاون آفریقای جنوبی نرسد که دیگر نتوان مدیریت کرد. سازمان ملل می‌گوید ۵۰ لیتر آب برای هر شهروند در دنیا عملاً کافی است و در بخش‌هایی از آفریقا، مردم زیر ۲۰ لیتر مصرف می‌کنند.مردم واقعاً در این شرایط بحرانی کمک کنند تا وضعیت تهران به «روز صفر آب» مثل کیپ‌تاون آفریقای جنوبی نرسد که دیگر نتوان مدیریت کرد.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: گر ما بتوانیم مسئله را به شکل اورژانسی در تهران حل کنیم، یک واقعیتی وجود دارد: در قرن بیست‌ویکم تکنولوژی نقش کلیدی دارد. من به کشاورزی اکولوژیک اعتقاد دارم و در این زمینه کار می‌کنم. دانش بومی بسیار مفید است، وقتی با تکنولوژی تلفیق شود. لازم است تا تکنولوژی‌های نوین را وارد کنیم؛ الان ما در این زمینه خیلی دیر کردیم.
لیاقتی با تاکید بر ضرورت توجه به بازچرخانی آب، تصریح کرد: بازچرخانی آب در شهر تهران یک امر ضروری است؛ آب شرب و آب خاکستری باید از هم جدا شوند.بازچرخانی آب در شهر تهران یک امر ضروری است؛ آب شرب و آب خاکستری باید از هم جدا شوند. این هم سال‌هاست که مطرح است و باید با سرعت بیشتری اجرا شود. در این زمینه به واسطه مسئولیت‌های قبلی‌ام می‌دانم حتی پیشنهادات سرمایه‌گذاری در این زمینه وجود داشته، اما به دلایل مختلف که یکی از آنها چارچوب‌های اقتصادی کشور است، این امور عملیاتی نشده است.
وی ادامه داد: لازم است در شرایط فعلی هدایت شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها به‌سمتی باشد که تکنولوژی صرفه‌جویی آب را وارد کشور کنند. در هیچ جای دنیا دیگر آب شرب نازنین را از طالقان نمی‌آورند و برای همه‌چیز استفاده نمی‌کنند. این آب فقط مصرف شرب ندارد. ما صنایع زیادی داریم و نمی‌توانیم به آنها بگوییم کار نکنید و نمی‌توانیم در این شرایط صنایع را تعطیل کنیم. اما باید تکنولوژی داشته باشیم تا به این واحدها آب خاکستری تحویل دهیم.
لیاقتی با تأکید بر ضرورت اقدام فوری در زمینه بهره‌برداری از آبهای خاکستری در مصارفی غیر از شرب، اضافه کرد: در سطح کشور باید بحران را امروز کنترل کنیم و از امروز به معنای واقعی کلمه فکر کنیم که چگونه می‌توانیم تکنولوژی را برای صرفه‌جویی در صنعت و کشاورزی وارد کنیم.
آمایش سرزمینی گام دوم کاهش بحران آب
لیاقتی سپس به موضوع آمایش سرزمین اشاره کرد و گفت: مسئله آمایش سرزمین شوخی نیست. درست قبل از کرونا جلسه‌ای داشتیم. در آن جلسه ما بر آمایش سرزمین تاکید داشتیم؛ در همان زمان هم بحث فرونشست و آب مطرح بود. امروز هم ما در همان نقطه‌ایم. آمایش سرزمین باید جدی گرفته شود؛ این موضوع اولین قدم در مدیریت منابع و جلوگیری از تداوم فرونشست و بحران آب است.
لیاقتی بر ضرورت توجه جدی به «آمایش سرزمینی» تأکید و تصریح کرد: الگوی کشت نیز جزئی از آمایش سرزمینی است و باید با نگاه سرزمینی اصلاح شود. الگوی کشت بخشی از برنامه کلان آمایش سرزمین است و نباید بدون توجه به ظرفیت‌ها و محدودیت‌های اقلیمی اجرا شود.
وی با اشاره به وضعیت دریاچه ارومیه، اظهار کرد: در اطراف دریاچه ارومیه کشت محصولاتی مانند انگور کاهش یافت و به جای آن سیب، گوجه و هلو کشت شد که مصرف آب بسیار بیشتری دارند و در مقابل، صادرات غیر نفتی مانند کشمش که در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی در دنیا اول بودیم، تقلیل یافته، هرچند که امروز صادرات کشمش داریم. این تغییرات بدون توجه به مزیت‌های سرزمینی انجام شد و به بخشی از اقتصاد نیز آسیب زدیم، چون مزیت‌های سرزمینی خودمان را ندیدیم.
لیاقتی با تاکید بر اینکه «ردپای آب» باید به‌صورت دقیق محاسبه شود، گفت: یعنی بدانیم هر موجود، هر خدمت و هر کالایی در طول چرخه زندگی خود چه میزان مشخصی آب مصرف می‌کند و این میزان باید سنجیده شود. در تولید هر کالای صنعتی یا محصول کشاورزی، آب به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مصرف می‌شود و این موضوع باید مبنای برنامه‌ریزی قرار گیرد. نمی‌توان بدون توجه به میزان مصرف آب، محصولی مانند هندوانه یا سایر محصولات مشابه را توسعه داد. خیلی از مواقع ما با محصولاتی که صادر می‌کنیم، آب را نیز صادر می‌کنیم. برای تولید گوشت گاو و شیر نیز میزان قابل‌توجهی آب مصرف می‌شود؛ به‌طوری‌که برای یک لیتر شیر بیش از هزار لیتر و برای تولید یک کیلوگرم پرتقال نیز بیش از هزار لیتر آب مصرف می‌شود.
وی با تأکید بر اهمیت محاسبه دقیق «ردپای آب»، گفت: بر اساس آمارهای بین‌المللی، یک شهروند چینی سالانه حدود ۱۷۰ مترمکعب آب مصرف می‌کند که ۱۰ درصد آن از خارج از مرزهای چین تأمین می‌شود. نکته جالب اینجاست که یک ژاپنی سالانه حدود ۱۳۸۰ مترمکعب آب مصرف می‌کند و ۷۷ درصد این آب از خارج وارد می‌شود و در آمریکا نیز مصرف سرانه به ۲۴۸۰ مترمکعب می‌رسد و ۲۰ درصد آن آب وارداتی است.
وی با اشاره به نقش تجارت جهانی در جابه‌جایی «آب مجازی»، اظهار کرد: چین بسیاری از کالاهایی را که در حوضه رود یانگ‌تسه تولید می‌کند به آمریکا صادر می‌کند؛ یعنی آب مصرف‌شده برای تولید این کالاها در واقع از همین رودخانه برداشت شده و همراه با کالای صادراتی از کشور خارج می‌شود. اگر مجموع آب شیرینی را که برای تولید کالا، ارائه خدمات یا مصرف مستقیم یک فرد به‌کار می‌رود در نظر بگیریم، تصویر دقیق‌تری از فشار وارد بر منابع آبی به‌دست می‌آید.
لیاقتی با تأکید بر اینکه تمدن‌ها بر پایه آب شکل گرفته‌اند، تصریح کرد: امروز برای حفظ تمدن و کشور خود، باید مسئله آب را به‌عنوان یک اولویت اصلی ببینیم و بدون تعارف برای آن تصمیم بگیریم.
انتهای پیام
source