شایانیوز– در منطق توافق‌های بین‌المللی، جایی برای خیال‌پردازی و اعتماد کورکورانه وجود ندارد. واژه‌ها دقیق انتخاب می‌شوند، بندها با محاسبه‌های استراتژیک نوشته می‌شوند، و هر کلمه در متن، ممکن است حکم یک تلهٔ سیاسی را داشته باشد. مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) یکی از همان بندهایی است که سال‌هاست همچون شمشیر داموکلس بر سر ایران آویزان مانده؛ بندی که حالا بار دیگر زمزمه فعال شدنش، دیپلماسی ایران را به واکنش واداشته و مقامات را در موقعیت تدافعی قرار داده است.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه، بندی در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که ضمیمه برجام نیز هست و به اعضای توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض مفاد توافق توسط ایران، به سرعت تمامی تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت علیه ایران را «بازگردانند»؛ تحریم‌هایی که طبق برجام در سال ۲۰۱۵ لغو شده بود. آنچه این بند را نگران کننده می‌کند، ساختار حقوقی بی‌سابقه‌ای است که در آن، عملاً امکان وتوی بازگشت تحریم‌ها از کشورهای دارای حق وتو سلب شده است.
فرایند به این صورت است: اگر فقط یکی از اعضای برجام ادعا کند که ایران تعهدات خود را نقض کرده است، می‌تواند درخواستی رسمی به شورای امنیت ارائه دهد و خواستار بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل شود. از آن لحظه، شورای امنیت یک بازه زمانی ۳۰ روزه در اختیار دارد تا یک قطعنامه جدید صادر کند که در آن به صراحت بیان شود تحریم‌ها نباید بازگردند. اما این قطعنامه، طبق ساز و کار عادی، نیازمند رأی‌گیری است و در صورتی که تنها یکی از اعضای دائم آن را وتو کند، تصویب نخواهد شد. و از آنجا که عدم تصویب این قطعنامه به معنای عدم جلوگیری از بازگشت تحریم‌هاست، مکانیسم ماشه به طور خودکار فعال می‌شود و تمام تحریم‌ها به وضعیت پیش از برجام بازمی‌گردند.
در واقع، مکانیسم ماشه تنها ساز و کار شورای امنیت است که در آن، برای بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی‌گیری نیست، اما برای جلوگیری از بازگشت آنها به رأی‌گیری و اجماع نیاز است. این طراحی غیر متقارن باعث شده است که هر کشوری بخواهد از این مکانیزم استفاده کند، تنها کافی است از تصویب قطعنامه «منع بازگشت» جلوگیری کند(با وتو)؛ نه اینکه رأی مثبت کسب کند. همین ویژگی است که مکانیسم ماشه را عملاً «غیرقابل وتو» کرده است.
بازگشت بحران آفرین
اگر این سازوکار فعال شود، تحریم‌های قبل از برجام مجدداً اعمال خواهند شد. از جمله:
تحریم‌های تسلیحاتی علیه فروش سلاح به ایران یا خرید سلاح از ایران
تحریم‌های مربوط به موشک‌های بالستیک
ممنوعیت صادرات تجهیزات هسته‌ای
تحریم‌های بانکی تحت فصل هفتم منشور ملل متحد
انسداد اموال و دارایی‌های شرکت‌ها و اشخاص حقیقی ایرانی در خارج از کشور
تحریم‌های چند جانبه علیه صنعت نفت و پتروشیمی ایران
بازگشت قطعنامه‌های تحریمی قبلی شورای امنیت: ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، ۱۹۲۹
این اتفاق در عمل می‌تواند زمینه‌ساز اجماع بین‌المللی جدید علیه ایران شود و مجوز حقوقی به کشورها برای اعمال شدیدترین تحریم‌ها بدهد، حتی آن‌هایی که اکنون با امریکا همراه نیستند.
نقش آمریکا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه
هرچند ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد، اما در سال ۲۰۲۰ تلاش کرد به استناد همان قطعنامه ۲۲۳۱، مکانیسم ماشه را فعال کند. این اقدام با مخالفت قاطع سایر اعضای برجام به ویژه چین، روسیه، فرانسه، آلمان و بریتانیا مواجه شد؛ چرا که آنها معتقد بودند آمریکا با خروج رسمی از توافق، دیگر حق استناد به مفاد آن را ندارد.
اما نکته کلیدی اینجاست که آمریکا، با فشار دیپلماتیک، تهدید به تحریم ثانویه و کنترل نهادهای مالی بین‌المللی، می‌تواند عملاً اثر مکانیسم ماشه را، حتی بدون تایید حقوقی سایر اعضای برجام، به اجرا بگذارد. احیای تحریم‌ها به واسطه آمریکا، حتی اگر غیر رسمی باشد، برای بسیاری از کشورها بازدارنده است.
موضع مقامات ایرانی؛ از انکار تا اضطراب
در روزهای اخیر، پس از شدت گرفتن گمانه‌زنی‌ها درباره فعال شدن مکانیسم ماشه، واکنش مقامات ایرانی بین انکار، هشدار و تاکتیک «زمان‌کُشی» در نوسان بوده است. عباس عراقچی، از چهره‌های اصلی مذاکرات برجام در سال 2015، اخیراً گفته است که:
«غرب در پی تهدید روانی است و می‌دانند که بازگشت رسمی تحریم‌ها به سادگی ممکن نیست، اما با ابزار رسانه‌ای و فضا‌سازی، تلاش دارند ایران را مجبور به عقب نشینی کنند.»
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز خاطرنشان کرده است که چنانچه مکانیسم ماشه فعال شود، ایران پاسخ مقتضی خواهد داد.
این سخنان حاکی از اضطراب مقامات و وقوف آنها به پیامدهای زیانبار بازگشت تحریم‌هاست.
با این حال، منابع نزدیک به دولت می‌گویند مقامات ایرانی در تلاش‌اند زمان بخرند تا مهلت مقرر (سپتامبر) به پایان برسد. زمانی که برخی بندهای تحریم‌ها منقضی می‌شوند. این تاکتیک اما بیش از آنکه اعتماد به نفس ایجاد کند، نشانه‌ای از نگرانی و وضعیت مبهم دیپلماسی تهران است.
در نهایت چه خواهد شد؟
فعال‌سازی این ساز و کار می‌تواند پیامدهای سهمگینی برای ایران به همراه داشته باشد:
بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل و قطعنامه‌های سابق
افزایش فشار دیپلماتیک جهانی و قطع کانال‌های همکاری با اروپا و آسیا
فشار مضاعف اقتصادی بر بخش نفت، انرژی، بانکداری و حمل و نقل
موقعیت دشوار برای کشورهایی مانند روسیه و چین در حمایت از ایران
بازگشت پرونده ایران با عنوان «تهدید صلح جهانی» به شورای امنیت
در این شرایط، برجام عملاً به طور کامل فرو خواهد پاشید و ایران وارد مرحله‌ای خواهد شد که یا باید به شکل قهری بازگشت به مذاکره را بپذیرد، یا به سمت انزوای شدیدتر و تحریم‌های چند لایه گام بردارد.
نقص برجام؛ نقد تیم مذاکره کننده
این پیچیدگی حقوقی و ساختار معکوس در طراحی مکانیسم ماشه، یکی از مهم‌ترین اشکالات وارد بر برجام از منظر حقوقی و استراتژیک تلقی می‌شود. در واقع یکی از بحث‌برانگیزترین جنبه‌های برجام، از همان ابتدا وجود مکانیسم ماشه بود؛ بندی که به زعم منتقدان، نوعی «خودتحریمی داوطلبانه» محسوب می‌شود. مخالفان برجام معتقدند که تیم مذاکره کننده به ریاست دکتر ظریف، با پذیرش چنین بندی، عملاً راه بازگشت تحریم‌ها را برای غرب باز گذاشتند و در عمل، دستاورد حقوقی ناپایدار و تضمین‌ناپذیری کسب کردند. حتی بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند که تیم مذاکره کننده ایرانی در زمان تنظیم توافق، به درستی متوجه تبعات حقوقی چنین بندی نشده بود یا لااقل، در برابر آن، امتیازات مشخصی دریافت نکرد. در آن زمان، تیم ایرانی تاکید می‌کرد که:
«این مکانیسم برای دیگران هم هست، نه فقط علیه ایران.»
اما تجربه سال‌های اخیر نشان داد که همه این بندها در عمل فقط برای ایران اجرا می‌شود، نه برای غرب یا حتی آمریکا.
از منظر حقوق بین‌الملل نیز، مکانیسم ماشه پدیده‌ای منحصر به فرد است که تا کنون نمونه مشابهی در سایر توافقات چند جانبه نداشته و در عمل، می‌تواند با ابزار دیپلماتیک و تهدیدهای فراملی، تمام امتیازات یک توافق را در عرض ۳۰ روز به نقطه صفر بازگرداند. به همین دلیل است که بازگشت احتمالی مکانیسم ماشه، نه تنها مسئله‌ای فنی یا حقوقی، بلکه بحرانی تمام عیار در سطح امنیت ملی، اقتصاد و جایگاه بین‌المللی ایران تلقی می‌شود.
به همین دلیل است که بازگشت احتمالی مکانیسم ماشه، نه‌تنها مسئله‌ای فنی یا حقوقی، بلکه بحرانی تمام‌عیار در سطح امنیت ملی، اقتصاد و جایگاه بین‌المللی ایران تلقی می‌شود.
مکانیسم ماشه، نمونه‌ای بارز از یک «بند پر ریسک» در توافقی بین‌المللی است که می‌تواند با یک تصمیم سیاسی، تمام امتیازات کسب شده را دود کند و به باد دهد. ایران امروز در نقطه‌ای ایستاده که نه بازگشت به برجام را می‌پذیرد، نه خروج رسمی از آن را اعلام می‌کند و نه راهی برای عبور از سایه تهدید مکانیسم ماشه دارد. این بلاتکلیفی، همان چیزی است که قدرت‌های غربی می‌خواهند تا به واسطه آن، ایران را در موضع ضعف نگه دارند و از برگ تحریم به عنوان ابزار چانه‌زنی علیه کشورمان استفاده کنند.
source