رشد شهرنشینی در افغانستان؛ بحرانی که مهاجران، فقر و سیاست های طالبان آن را تشدید می‌کند/ گزارش شفقنا افغانستان

شفقنا افغانستان- افغانستان در آستانهٔ یک تحول جمعیتی بی‌سابقه قرار دارد. تا سال ۲۰۶۰ نیمی از جمعیت کشور در شهرها زندگی خواهند کرد. این در حالی است که شهرهای افغانستان از کابل تا هرات، قندهار تا جلال‌آباد امروزه حتی برای پاسخ به نیازهای جمعیت فعلی نیز آمادگی ندارند. کمبود مسکن، فروپاشی زیرساخت‌ها، گسترش محله‌های خودساخته و فقر شهری تنها بخشی از تصویری است که روزبه‌روز تیره‌تر می‌شود.

به گزارش شفقنا افغانستان؛ اما این بحران صرفاً ناشی از عوامل تاریخی یا جغرافیایی نیست. طالبان که از اوت ۲۰۲۱ قدرت را در دست گرفته با سیاست‌های غیرشفاف، بی‌برنامگی ساختاری، نادیده گرفتن نیازهای شهری و تمرکز بر ایدئولوژی به جای مدیریت عملی نه تنها در حل این چالش‌ها ناکام مانده بلکه عاملی فعال در تشدید آنها بوده است. این گزارش به بررسی دقیق روند شهرنشینی در افغانستان، نقش طالبان در تشدید بحران و راهکارهای ممکن برای جلوگیری از فاجعه‌ای شهری می‌پردازد.

داده‌های کلیدی: یک روند غیرقابل بازگشت

جمعیت شهری (۲۰۲۲): ۹.۶ میلیون نفر (۲۵٪ از جمعیت کل)
پیش‌بینی جمعیت شهری (۲۰۶۰): ۲۲ میلیون نفر (۵۰٪)
رشد سالانه شهرنشینی: ۳.۸٪ یکی از سریع‌ترین نرخ‌ها در آسیا (UN-Habitat, 2024)
جمعیت کابل: بیش از ۵.۲ میلیون نفر در حالی که ظرفیت زیرساختی شهر برای کمتر از ۱ میلیون طراحی شده بود.
سکونتگاه‌های غیررسمی: بیش از ۶۵٪ از مسکن‌های شهری در کابل خارج از چارچوب قانونی و بدون دسترسی به آب، فاضلاب یا برق پایدار هستند (World Bank, 2023).

عوامل محرک: مهاجرت اجباری، ناامنی و سیاست‌های طالبان

بازگشت اجباری مهاجران
از سال ۲۰۲۲ بیش از 1.8 میلیون افغان از ایران و پاکستان اخراج شده‌اند. بیش از ۷۰٪ این افراد مستقیماً به شهرهای بزرگ به‌ویژه کابل، هرات و قندهار مهاجرت کرده‌اند چرا که روستاها فاقد خدمات بهداشتی، آموزشی و امنیت هستند.

سیاست‌های ضدزنانه طالبان: موتوری برای مهاجرت خانوادگی
ممنوعیت تحصیل دختران بالای ۱۲ سال، ممنوعیت کار زنان در بخش‌های دولتی و غیردولتی و محدودیت‌های شدید در تردد نه تنها زنان را از چرخه اقتصادی خارج کرده بلکه درآمد خانواده‌ها را به‌طور میانگین ۴۰٪ کاهش داده است. این فشار اقتصادی بسیاری از خانواده‌ها را مجبور به مهاجرت به شهرها کرده تا از طریق شبکه‌های غیررسمی یا فعالیت‌های پنهانی فرزندانشان را از این سیاست‌ها دور نگه دارند.

فروپاشی بخش کشاورزی روستایی
ناپایداری امنیتی، خشکسالی و کاهش کمک‌های بین‌المللی بخش کشاورزی که ۶۰٪ اشتغال روستایی را تأمین می‌کرد را تضعیف کرده است. این امر مهاجرت روستایی-شهری را به‌صورت ساختاری تقویت کرده است.

چالش‌های شهری؛ چرا طالبان بحران را تشدید می‌کنند؟

نابودی نهادهای فنی و تخصصی
پس از بازپس گیری قدرت در اوت ۲۰۲۱، طالبان وزارت شهرسازی را منحل کردند و جای آن را به «اداره کل امور شهری» در وزارت امور داخله سپردند، نهادی بدون صلاحیت فنی. بیش از ۸۰٪ مهندسان شهرساز، برنامه‌ریزان و متخصصان زیرساختی افغان مجبور به مهاجرت شدند.

عدم وجود هرگونه طرح جامع شهری
هیچ شهری در افغانستان امروز دارای طرح جامع به‌روز نیست. تصمیم‌گیری‌های ساخت‌وساز بر اساس سلیقهٔ فرماندهان محلی یا ولایت‌داران طالبان صورت می‌گیرد نه بر اساس استانداردهای مهندسی یا نیازهای جمعیتی.

کاهش کمک‌های توسعه‌ای و فروپاشی بودجه شهری
به دلیل سیاست‌های ایدئولوژیک طالبان به‌ویژه ممنوعیت‌های جنسیتی بیش از ۷۰٪ کمک‌های بین‌المللی مستقیم به شهرداری‌ها قطع شده است. شهرداری کابل در سال ۲۰۲۴ تنها ۱۲٪ از بودجهٔ عملیاتی خود را دریافت کرد.

گسترش بی‌رویه سکونتگاه‌های غیررسمی
بدون نظارت زمین‌های دولتی، فضاهای سبز و حتی کناره‌های رودخانه‌ها به مسکن غیرقانونی تبدیل شده‌اند. در کابل بیش از ۳۰۰ محله خودساخته وجود دارد که فاقد سیستم فاضلاب، آبرسانی و خدمات اورژانسی هستند.

پیامدهای استراتژیک فراتر از فقر

افزایش فقر شهری: ۶۸٪ ساکنان شهرهای افغانستان زیر خط فقر مطلق زندگی می‌کنند.
بحران بهداشت عمومی: شیوع بیماری‌های واگیردار از آب در محله‌های فقیرنشین کابل و جلال‌آباد در سال ۲۰۲۴ ۳۰۰٪ افزایش یافت.
ناپایداری امنیتی: محله‌های غیررسمی به پناهگاه گروه‌هایی مانند داعش-خراسان و شبکه‌های قاچاق تبدیل شده‌اند.
فرار سرمایه انسانی: بیش از ۴۰۰,۰۰۰ متخصص (پزشک، مهندس، معلم) از سال ۲۰۲۱ مهاجرت کرده‌اند این رقم در بخش شهری بیش از ۷۰٪ است.

راهکارهای عملی در شرایط واقع‌بینانه

فعال‌سازی مجدد نهادهای فنی تحت نظارت بین‌المللی (مثلاً از طریق UN-Habitat).
ایجاد «مناطق شهری پایلوت» با حمایت فنی و مالی محدود از سوی سازمان‌های بشردوستانه غیرسیاسی.
توسعه شهرهای متوسط (هرات، مزارشریف، قندهار) به‌عنوان قطب‌های جذب جایگزین برای کاهش فشار بر کابل.
برنامه‌های مسکن اجتماعی مبتنی بر مشارکت جامعه محلی و استفاده از مصالح بومی.
فشار هدفمند بین‌المللی برای لغو ممنوعیت‌های جنسیتی چرا که بازگشت زنان به نیروی کار مستقیماً بر کاهش فقر شهری و افزایش ثبات اجتماعی تأثیر می‌گذارد.

شهرنشینی یا شهرفروشی؟

شهرنشینی در افغانستان ذاتاً بحرانی نیست بلکه عدم مدیریت آن توسط یک حکومت غیرکارآمد و ایدئولوژیک است که آن را به فاجعه تبدیل کرده است. طالبان با تمرکز بر کنترل اجتماعی به جای خدمات عمومی نه تنها از فرصت تاریخی برای بازسازی شهری غافل مانده‌اند بلکه مسئول مستقیم تشدید فقر، ناامنی و فروپاشی زیرساخت‌های شهری هستند. بدون تغییر در رویکرد سیاستی شهرهای افغانستان که باید نماد امید باشند به کانون‌های دائمی بدبختی و ناپایداری تبدیل خواهند شد.

و در آخر

رژیم طالبان با تبدیل شهرنشینی به یک پدیدهٔ بی‌برنامه و غیرقانونی نه تنها توسعهٔ پایدار را مختل کرده بلکه ثبات جغرافیایی افغانستان را به خطر انداخته است. این بحران تنها با واکنش‌های انسان‌دوستانه قابل حل نیست بلکه نیازمند استراتژی بین‌المللی هدفمند است که همزمان هم فشار سیاسی بر طالبان برای بازگشت به حداقل استانداردهای حقوق بشری اعمال شود و هم حمایت فنی از ساختارهای شهری را در سطح محلی تقویت نماید. در غیر این صورت رشد شهری در افغانستان به یک فاجعهٔ ساخته‌دست انسان تبدیل خواهد شد نه به‌خاطر کمبود منابع بلکه به‌خاطر فقدان ارادهٔ انسانی.