دلار‌هایی که به سفر نرفتند؛ داستان ارز مسافرتی در ایران/ بغزیان: در هیچ جای دنیا برای سفر ارز نمی‌دهند

اقتصاد۲۴- سفر‌های خارجی برای عده‌ای نه تنها هزینه‌زا نبود بلکه درآمدزا نیز بود. شکاف قیمتی بیش از ۵۰ درصدی که میان دلار مسافرتی و بازار آزاد وجود داشت، باعث رونق تور‌های دو روزه و سفر‌های صوری شده بود. بدین معنا که برخی این ارز را دریافت و در لحظه آخر بلیط خود را کنسل می‌کردند. این ارز که در ابتدا به عنوان ابزار حمایتی برای کاهش هزینه سفر شهروندان معرفی شده بود، اما در واقعیت، آن هم در شرایط کمبود منابع ارزی، تبدیل به رانت یا یارانه پنهان به طبقات بالای جامعه تبدیل شده بود.

مسیر انحراف سیاست ارز مسافرتی از دهه ۷۰ تا امروز

نخستین‌بار در تیرماه سال ۱۳۶۴، هیأت وزیران وقت پرداخت ۳۰۰ دلار ارز مسافرتی برای هر نفر در سال را تصویب کرد. در آن زمان، توجیه این تصمیم پاسخ‌گویی به نیاز واقعی مسافران، جلوگیری از شکل‌گیری بازار سیاه و نمایش ثبات ارزی کشور بود. اما در گذر زمان، به‌ویژه از ابتدای دهه نود و هم‌زمان با جهش‌های ارزی و تحریم‌ها، این سیاست از مسیر اصلی خود منحرف شد. اختلاف چشمگیر نرخ ارز مسافرتی با بازار آزاد، آن را از یک ابزار حمایتی به بستری برای رانت ارزی، فروش سهمیه و توزیع ناعادلانه منابع تبدیل کرد.

در واقع، یارانه پنهانی که برای سفر خارجی پرداخت می‌شود، بیش از آن‌که در خدمت عموم مردم باشد، به نفع گروهی محدود تمام شده است. امروز نیز با وجود تغییر سازوکار‌ها و محدود شدن سهمیه‌ها، ارز مسافرتی همچنان یکی از نشانه‌های چندنرخی بودن و ناکارآمدی سیاست ارزی کشور به‌شمار می‌رود.

سیاست تازه ارزی؛ گام کوچک برای حذف رانت بزرگ

مطابق ساز و کار جدید بانک مرکزی، ارز مسافرتی بر اساس نرخ معاملات تالار دوم مرکز مبادله تعیین می‌شود؛ نرخی حدود ۱۰ درصد کمتر از قیمت بازار آزاد یعنی معادل ۹۶ هزار و ۴۶۸ تومان برای هر دلار. با احتساب کارمزد، این رقم از مرز ۱۰۰ هزار تومان عبور می‌کند. این تغییر صرفا به حوزه ارز مسافرتی محدود است و سرفصل‌های دیگر مانند دانشجویی، درمانی و ورزشی بدون تغییر اجرا می‌شوند.

افزایش نرخ ارز مسافرتی، جلوی سفرهای صوری را می‌گیرد

آلبرت بغزیان، کارشناس مسائل اقتصادی در پاسخ به اینکه اساسا تخصیص ارز مسافرتی توجیه اقتصادی دارد؟ به اقتصاد ۲۴ گفت: «در هیچ جای دنیا و در هیچ یک از کشور‌های قدرتمند من ندیده‌ام که برای مسافرت ارز بدهند. اما در ایران به دلیل فاصله گرفتن نرخ دولتی با آزاد برای اینکه بحث گردشگری را رونق دهند این قضیه راه افتاد. البته جای تعجب است که این امر بیشتر به نفع رونق گردشگری کشور‌های دیگر است نه به سود کشور خودمان. از این رو یک رانتی از طریق ارز مسافرتی به وجود می‌آید که برخی این ارز را دریافت می‌کردند و دستشان را به دیوار ترکیه و عراق می‌زدند و درعوض چند میلیونی از این طریق سود می‌کردند.»

وی ادامه داد: «یک سری افراد هم سهمیه معمول ۵۰۰ دلاری را می‌گرفتند و باقی آن را از بازار آزاد تهیه می‌کردند. یعنی عملا یک تقاضا برای بازار آزاد ایجاد می‌شد. اما آنهایی که می‌خواستند از این اختلاف قیمت استفاده کنند، به عنوان یک رانت به این گروه تعلق می‌گرفت. در بحث عتبات به هر حال این اختلافی که بود می‌توانست زائران را زیاد کند و رونقی به مسافرخانه‌ها بدهد. در هیچ جای دنیا چنین کاری نمی‌کنند و این پول بیشتر به رونق گردشگری خارج کمک می‌کرد تا داخل. حال ما، چون بحث ارز دانشجویی و درمانی داشتیم، ارز مسافرتی هم مطرح شد.»

افزایش نرخ ارز مسافرتی، سیگنال افزایشی به قیمت دلار

بغزیان ضمن بیان اینکه افزایش نرخ ارز مسافرتی از سوی دیگر منجر به افزایش قیمت دلار آزاد می‌شود، گفت: «افزایش نرخ ارز مسافرتی باعث کاهش سفر‌های صوری و حتی سفر‌های خارجی می‌شود. همچنین کاهش اختلاف ارز مسافرتی و آزاد به این منجر می‌شود که برخی از مسافران به سمت خرید از بازار آزاد بروند تا دیگر خود را درگیر واریز وجه و دریافت از آن سوی گیت نکنند؛ بنابراین این باعث می‌شود که سیل تقاضا به سمت بازار آزاد روانه شود. در مجموع این افزایش قیمت دلار مسافرتی، اقدام خوبی است که می‌تواند جلوی سفر‌های صوری را بگیرد.»

بیشتر بخوانید: قیمت دلار در آستانه تصمیم بزرگ

این استاد دانشگاه در پاسخ به اینکه آیا ارز مسافرتی نوعی یارانه پنهان به طبقات بالای جامعه محسوب می‌شود؟ بیان کرد: «هزار یا ۵۰۰ دلاری که سالی یکبار می‌دهند، برای طبقه بالا عددی نیست. بیشتر توجیه می‌کند که اگر می‌خواهیم چیزی را حذف کنیم، به دهک‌های بالا بچسبانیم و بگوییم اوست که مسافرت می‌رود. درصورتی که آن کسی که از طبقه بالاست و سفر‌های خارجی می‌رود وقتش را صرف گرفتن ارز مسافرتی نمی‌کند. اینکه بگوییم رانتی برای طبقات بالاست، به جای خود درست است ولی آنها از تورم، افزایش قیمت خودرو، مسکن و دارایی‌هایشان سود می‌برند.»

بغزیان ادامه داد: «بحث این است که اگر نرخ ارز مسافرتی را افزایش می‌دهیم آیا سهمیه آن را هم افزایش داده‌ایم یا خیر؟ اگر افزایش سهمیه داشته باشیم، افراد عملا به بازار آزاد مراجعه نمی‌کنند ولی اگر سهمیه را کاهش دهیم باز افراد را به سمت بازار آزاد روانه می‌کنیم که به جهش قیمت‌ها منجر می‌شود. در مجموع اقدام خوبی است و امیدواریم به جایی برسیم که نیاز به سهمیه نداشته باشیم و مانند بقیه دنیا با تبدیل کردن پولمان سفر برویم.»